Những món ăn đậm triết lý trong mâm cúng Tết Đoan ngọ

Mâm cúng Tết Đoan ngọ mang ý nghĩa hòa hợp thiên nhiên và tâm linh - Ảnh: Bích Hiền

Tết Đoan ngọ còn gọi là Tết diệt sâu bọ, là một trong những ngày lễ truyền thống lâu đời của người Việt. Năm 2025, Tết Đoan ngọ (mùng 5 tháng 5 Âm lịch) rơi vào ngày 31/5 Dương lịch.

Theo quan niệm dân gian, đây là thời điểm chuyển mùa, dễ phát sinh bệnh tật nên cần “trừ tà, diệt trùng”, bảo vệ sức khỏe. Vì vậy, mâm cúng trong ngày này không chỉ là lễ vật dâng tổ tiên, mà còn chứa đựng tinh thần, triết lý và nét văn hóa ẩm thực rất riêng.

Mỗi vùng miền lại có một loại cơm rượu nếp khác nhau - Ảnh: Đào Tạo bếp trưởng Á-Âu

Cơm rượu nếp

Trong mâm cúng Tết Đoan ngọ, cơm rượu nếp là món không thể thiếu và là món mang ý nghĩa trừ tà, diệt sâu bọ trong người theo quan niệm dân gian.

Tuy nhiên, mỗi miền lại có biến tấu khác nhau cho món ăn mang ý nghĩa đặc biệt này. Miền Bắc chuộng cơm rượu nếp cái hoa vàng, hạt tơi, dẻo thơm, men rượu nhẹ, ăn kèm với chút rượu trắng lên men. Người Nam thích cơm rượu viên - những viên nếp nhỏ xinh, mềm ngọt, thơm dịu, được ủ men vừa đủ để giữ vị thanh mát. Người Trung, ngoài nếp trắng quen thuộc, còn có cơm rượu nếp than, mang màu tím sẫm đặc trưng và hương vị nồng nàn, đậm đà hơn hẳn.

Dù cách làm khác nhau, nhưng màu sắc, vị rượu đằm, sự dân dã khiến món ăn này không chỉ có mặt trong mâm cúng tổ tiên mà còn trở thành một phần ký ức tuổi thơ của nhiều thế hệ.

Bánh tro hay bánh ú tro là món không thể thiếu trong mâm cúng Tết Đoan ngọ - Ảnh: Dì Bảy Muộn

Bánh bá trạng là nét đặc trưng trong văn hóa ẩm thực của cộng đồng người Hoa dịp Tết Đoan ngọ - Ảnh: Vì Ví Vi

Bánh tro

Trong mâm cúng Tết Đoan ngọ, bánh tro hay còn gọi bánh ú tro là món không thể thiếu. Bánh được làm từ gạo nếp ngâm nước tro, gói trong lá dong hoặc lá tre, tạo nên màu vàng trong suốt đặc trưng và vị thanh mát, mềm dẻo, giúp giải nhiệt, nhẹ bụng. Nhân bánh thường là đậu xanh ngọt nhẹ hoặc hoàn toàn không nhân, phù hợp với cả người lớn tuổi và trẻ nhỏ.

Bánh tro phổ biến khắp ba miền, mỗi nơi lại có cách biến tấu riêng. Người miền Bắc thường ăn bánh tro với mật mía, trong khi miền Trung và miền Nam chuộng vị ngọt dịu và có nhân đậu xanh.

Ngoài bánh tro truyền thống, người Hoa tại TPHCM còn gìn giữ tập tục cúng bánh bá trạng - loại bánh ú to, nhiều nhân như thịt, trứng muối, đậu, lạp xưởng… tượng trưng cho no đủ và đoàn viên.

Có rất nhiều loại trái cây theo mùa cũng có mặt trong mâm cúng Tết Đoan ngọ - Ảnh: Bích Hiền

Hoa quả theo mùa

Trên mâm cúng Tết Đoan ngọ, bên cạnh cơm rượu hay bánh tro, những loại hoa quả theo mùa như những quả vải đỏ mọng, mận tím chua nhẹ, xoài vàng óng, dưa hấu căng tròn, măng cụt tím đậm... tùy địa phương, tùy sở thích, điều kiện của gia chủ.

Sự góp mặt của các loại trái cây theo mùa tạo nên bản hòa ca "hương vị mùa hè" cùng dư vị ngọt lành, thể hiện niềm vui của mùa thu hoạch cùng lời cầu chúc mùa màng tươi tốt, gia đình an yên, sức khỏe tròn đầy.

Người miền Bắc thường cúng gà luộc nguyên con, ngậm hoa hồng vào dịp Tết Đoan ngọ - Ảnh: Trang Thu

Các loại thịt theo vùng miền

Trong mâm cúng Tết Đoan ngọ, món thịt mang ý nghĩa dưỡng sinh, cầu chúc sức khỏe, hòa hợp với thiên nhiên, giúp con người “lập lại trật tự” trong cơ thể đúng như ý nghĩa nguyên thủy của ngày tết diệt sâu bọ. Tuy nhiên, mỗi miền, cũng có sự khác nhau.

Người miền Nam, đặc biệt ở miền Tây, thường dâng cúng thịt vịt với quan niệm vịt có tính mát, giúp “hạ hỏa” cơ thể giữa tiết đầu hè oi bức. Các món phổ biến gồm vịt luộc chấm mắm gừng, vịt nấu chao hay cháo vịt. Miền Trung lại chuộng thịt heo luộc, cá hấp hoặc gà luộc - những món thanh đạm nhưng tươm tất, vừa dễ ăn vừa biểu trưng cho sự đủ đầy, hài hòa âm dương. Ở miền Bắc, gà trống luộc nguyên con, miệng ngậm hoa hồng đỏ, da vàng ươm tượng trưng cho may mắn, thịnh vượng.

Các loại hoa thường thấy trong mâm cúng Tết Đoan ngọ là hoa sen, hoa cúc... - Ảnh: Bích Hiền

Các loại hoa

Hoa là một phần không thể thiếu trong mâm cúng Tết Đoan ngọ - làm đẹp không gian thờ cúng và thể hiện lòng thành kính với tổ tiên. Tùy theo vùng miền và điều kiện, các gia đình thường chọn những loài hoa đặc trưng của mùa hè để dâng cúng.

Ở miền Bắc, phổ biến nhất là hoa sen, hoa huệ, hoa hồng hoặc hoa cúc - những loài hoa mang hương thơm thanh khiết, màu sắc trang nhã, tượng trưng cho sự thuần khiết và hiếu lễ. Tại miền Trung và miền Nam, bên cạnh hoa huệ và hoa cúc, người dân còn chọn hoa vạn thọ, hoa điệp, hoa lài hoặc hoa thiên lý... vừa quen thuộc, vừa mộc mạc, ấm cúng.

Tùy sở thích của gia chủ hay đặc trưng vùng miền, xôi trong mâm cúng Tết Đoan ngọ cũng khác nhau - Ảnh: Trang Thu

Xôi

Trong mâm cúng Tết Đoan ngọ, xôi tượng trưng cho sự no đủ, sung túc và là món ăn dâng cúng thể hiện lòng thành với tổ tiên, mong ước một mùa màng bội thu, gia đình hạnh phúc.

Tùy vùng miền, xôi được chế biến đa dạng: Miền Bắc thường có xôi vò, xôi đỗ xanh, hoặc xôi gấc. Miền Trung chuộng xôi đậu đen, đôi khi là xôi ngũ sắc kết hợp từ nhiều loại đậu và các loại rau củ quả. Miền Nam hay dùng xôi lá cẩm, xôi lá dứa... Nhiều người cũng chọn tạo hình xôi thành các con vật để tăng tính thẩm mỹ cho mâm cúng.

An Huỳnh