Bí ẩn bức tranh tường của “quỷ”

Các bóng hình quỷ dữ có kích cỡ từ nhỏ đến cực nhỏ. Chúng đều trông hung tợn, cau có, ranh mãnh, hoặc đầy tính công kích. "Lạnh gáy" hơn, cạnh chúng là không ít hình thù trông giống động vật, chồng chéo lên nhau tạo nên một số thực thể dị dạng. Nhiều người thừa nhận, khi ngắm nó, bản thân đã bất giác "đắm chìm vào một thế giới tựa lãnh thổ riêng của Quỷ Satan".

Nguồn gốc ra đời kỳ bí

Câu chuyện về bích họa demonveggen (tức "Tường Quỷ") chứa nhiều chi tiết ma mị, không ngừng gây tranh luận. Xoay quanh nó là một vụ bê bối và hành vi gian trá, điên loạn của chính "cha đẻ" bức họa - Gerhard Gotaas - một trong những chuyên gia bảo tồn nghệ thuật nổi tiếng bậc nhất nửa đầu thế kỉ XX ở Na Uy.

Cận cảnh các chi tiết rùng rợn, chằng chịt trên bích họa Tường Quỷ, khi so sánh với kích cỡ 1 que diêm. Ảnh: AtlasObscura

Gotaas đứng sau nhiều dự án phục chế và bảo tồn các tác phẩm nghệ thuật nhà thờ quy mô lớn, từng rất được giới chuyên môn trọng vọng. Thế nhưng, mọi chuyện bất ngờ thay đổi vào năm 1940, khi ông tìm đến nhà thờ trung tâm tại một ngôi làng nhỏ nay thuộc đô thị Sauherad (hạt Telemark, miền nam Na Uy), để nhận công việc kiểm tra và cải thiện tình trạng hư hỏng nặng của một bức họa đã tồn tại trên một góc tường nhà thờ từ thế kỉ XVI-XVII.

Tuy nhiên, thay vì tiến hành công việc, vị chuyên gia lại dành 2 năm kế tiếp để... vẽ đè lên bức họa cũ một tác phẩm mới từ óc tưởng tượng của mình. Và thứ lưu lại về sau là một mảng Tường Quỷ ma quái, ám ảnh.

Vì cớ gì Gotaas làm vậy?

"Lần đầu tận mắt trông thấy nó, tôi và đồng nghiệp quả thật không dám tin vào mắt mình. Nhóm chúng tôi phải im lặng hồi lâu khi quan sát bức họa" - Susanne Kaun, chuyên viên bảo tồn mỹ thuật hiện công tác tại Viện Di sản Văn hóa Na Uy (NIKU) chia sẻ.

Nhà bảo tồn mỹ thuật Susanne Kaun (trái) và sử gia Andersen trong một buổi điều tra về Tường Quỷ tại nhà thờ Sauherad. Ảnh: ScienceNorway

Vài năm trước, Kaun và một đồng nghiệp cũng cộng tác với NIKU - nhà nghiên cứu lịch sử nghệ thuật Elisabeth Andersen, bắt đầu phụ trách điều tra cố sự về Tường Quỷ. Lần đầu tiên trong lịch sử nghệ thuật Na Uy, rất nhiều góc khuất trong vụ việc “vô tiền khoáng hậu” này được nỗ lực làm rõ.

Chẳng hạn, Gotaas đã tự mình "sáng tạo tất cả tạo hình quỷ dữ xuất hiện trên tranh". Khó hiểu và khó chấp nhận hơn cả là vị chuyên gia bảo tồn "cố tình phá hỏng toàn bộ phần còn lại của bức tranh cổ" mà ông được giao trách nhiệm sửa chữa.

"Bức tranh cổ ấy từng tồn tại ở vị trí của Tường Quỷ ngày nay. Tác phẩm được suy đoán đã có từ hơn 300 năm trước đó" - Kaun nhấn mạnh - "Đây chính là điều làm tôi thấy choáng hơn cả, trên góc nhìn một nhà bảo tồn mỹ thuật. Gotaas, với nhiều năm kinh nghiệm trong lĩnh vực bảo tồn văn hóa, lại có thể thẳng tay hủy đi một tác phẩm mang bề dày lịch sử. Khi ấy, liệu ông ấy có biết chính xác mình đang phạm sai lầm nghiêm trọng thế nào? Hay… Gotaas bị động cơ gì dẫn dắt?".

Một trong những chân dung hiếm hoi của nhà bảo tồn nghệ thuật Gerhard Gotaas. Ảnh: Klikk

Một dự án… giả mạo?

Nơi xảy ra vụ việc, xưa kia là ngôi làng nhỏ tên Sauherad, với lịch sử hình thành khởi nguồn từ khoảng 900 năm trước. Làng nằm bao bọc giữa một khu vực đồi núi, cùng nhiều hồ nước và sông nhỏ vây quanh. Nhà thờ được cộng đồng làng xây hướng mặt về dãy nông trang trù phú.

Về phần bức tranh cổ xưa từng tồn tại trước đó, Kaun và Andersen tìm thấy một tấm ảnh cũ duy nhất thể hiện nội thất trong thánh điện - được chụp vài năm trước khi Gotaas đến. Phóng to và cố gắng lấy nét góc tường nơi để lộ phần nào đó của bức họa, họ chỉ trông thấy đường nét mơ hồ của "chân dung một nhân vật đáng kính trong Kinh Thánh".

Tuy nhiên, thời điểm Gotaas xuất hiện, với dụng cụ phục chế và bút vẽ, bức họa cổ đã bị hủy vĩnh viễn. "Vị trí trước kia chúng tôi cho là chân mày của nhân vật bí hiểm ấy, giờ biến thành những hình thù quái vật, ma quỷ dị dạng, có ngàn chân, ngàn đầu. Dường như Gotaas cố ý phá hoại tác phẩm trước đó theo một cách đặc biệt... kinh khủng" - Kaun nhận xét.

Tường Quỷ, liệu có thể là biểu hiện của phản ứng sợ không gian trống – một trong những dấu hiệu phản ánh bệnh tâm thần phân liệt? Ảnh: AtlasObscura

Kaun và không ít sử gia từng điều tra về vụ việc đồng quan điểm rằng, Gotaas đã cho thấy loạt hành vi kỳ lạ trong giai đoạn ông phá hủy bức tranh cổ, để sáng tạo nên Tường Quỷ.

"Trước và trong khoảng thời gian nhận thực hiện dự án phục chế tại nhà thờ Sauherad, Gotaas vẫn bận rộn với những công việc khác liên quan đến bảo tồn tranh" - Kaun nói - "Đáng ngờ là các bức tranh phục chế khác, đặc biệt ở giai đoạn này của ông, đều không xuất hiện sai sót hay điểm gì bất thường. Năm 1944, một nhà lịch sử mỹ thuật gạo cội chưa rõ chuyện còn không tiếc lời khen ngợi Gotaas. Nhưng nếu tình cờ đến Sauherad, nhìn thấy thứ Gotaas đã hủy hoại, vị này hẳn sẽ không thể khen nổi".

Nhà thờ cộng đồng làng Sauherad được xây lần đầu năm 1150 và tu bổ lần nữa vào cuối thế kỉ XVI. Ảnh: AtlasObscura

Đến thời điểm Gotaas đột ngột công khai về sự tồn tại của bích họa Tường Quỷ, liên tiếp các tin đồn thực giả lẫn lộn bắt đầu nổi lên. Thế nhưng, chiến tranh kéo theo nhiều thay đổi thời cuộc, dần đẩy câu chuyện vào một góc khuất không mấy ai còn để tâm đến.

Tác phẩm ma quái này chỉ lần nữa được “mang ra ánh sáng”, điều tra tường tận nhờ những chuyên gia bảo tồn và nhà nghiên cứu đương thời.

Kaun bày tỏ: “Gotaas từng viết trong một tài liệu rằng, để phục chế bức tranh cổ cho nhà thờ, ông ấy ‘đã nương theo những đường vẽ còn sót lại của vị họa sĩ tiền nhiệm’”.

Tuy nhiên, đã trực tiếp điều tra sự việc, Kaun và đồng sự không tin đây là sự thật. Cô giải thích: “Đơn giản vì những đường nét cũ ấy cực kỳ mong manh, mơ hồ”.

Nếu đứng ở góc nhìn một khách tham quan nhà thờ, từ dưới ngước lên quan sát, sẽ khó nhận ra mảng tường thoạt trông xám trắng này “ẩn giấu” một bức bích họa với đầy rẫy hình vẽ quỷ dữ. Ảnh: AtlasObscura

Sử dụng tia cực tím, thiết bị phóng lớn hình ảnh và phương pháp kiểm tra hiện đại khiến họ nghi ngờ: toàn bộ dự án bảo tồn tranh, ngay từ đầu, rất có thể là giả. Nói cách khác, Gotaas chủ động nhận nhiệm vụ phục chế nhằm mục đích phá hoại hoặc vì động cơ nào khác phức tạp hơn.

Về bức tranh tôn giáo cổ ở vị trí ban đầu của Tường Quỷ, Kaun nhận định: “Nhìn từ phong cách thiết kế lẫn bối cảnh lịch sử, chưa có tác phẩm hội họa trên tường nào với kích thước nhỏ, cùng nội dung bí hiểm thế này, từng được ghi nhận ở bất kì đâu tại châu Âu”.

“Câu đố” chưa có lời giải

Tiến sĩ tâm lý học Ellen Winner, từng giảng dạy tại Đại học Boston (bang Massachusetts, Hoa Kỳ), cũng là một trong những chuyên gia nghiên cứu Tường Quỷ. Tương tự nhóm Kaun, nữ giáo sư thấy bối rối lẫn ngờ vực khi tìm hiểu vụ việc của Gotaas.

Winner chia sẻ: "Ngay lần đầu tiên trông thấy bức tranh tường, tôi đã bật ra kết luận này trong đầu, 'đây là biểu hiện của chứng tâm thần phân liệt'. Một trong những dấu hiệu đặc trưng là thái độ sợ hãi không gian trống, như phòng hoặc tường trống. Vì lẽ đó, bệnh nhân ưa thích tạo ra các hành vi kỳ dị, như lấp đầy bằng hình vẽ bề mặt trống khiến họ sợ sệt".

Điều khó hiểu là, Gotaas không hề có biểu hiện tâm thần phân liệt trong suốt những năm ông làm việc. Càng gây tranh cãi hơn, ông đã gọi con trai ruột, bấy giờ hãy còn là một sinh viên trẻ theo học chuyên ngành bảo tồn mỹ thuật, tham gia dự án "bảo tồn tranh cổ" ở Sauherad.

Bên trong nhà thờ Sauherad, một tác phẩm nghệ thuật gây sợ hãi vẫn lẳng lặng tồn tại nhiều thập niên qua, làm dấy lên ngày càng nhiều câu hỏi về nó. Ảnh: ScienceNorway

"Con trai ông ấy - Per Gotaas - nay đã tạ thế, theo chúng tôi đoán, được cha mình giao việc vẽ phần rìa ngoài cùng của Tường Quỷ. Đây là khu vực hiện diện ít hình ảnh quỷ dữ hơn cả" - Kaun tiết lộ. "Các nét vẽ nơi viền ngoài trông giản đơn, thậm chí có phần hời hợt. Rất có thể, con trai ông ấy không hiểu ý đồ của Gotaas, thậm chí không tình nguyện giúp đỡ cha trong dự án kỳ quái này".

Đồng sự của Kaun - sử gia Andersen - cho rằng, chuỗi hành vi khó tưởng tượng của Gotaas có khả năng “là một màn đùa giỡn, hoặc lừa dối tinh vi”. Cô nhấn mạnh: “Suốt quá trình vẽ Tường Quỷ, ông ấy yêu cầu tất cả mọi người trong nhà thờ phải rời đi. Ngoài trợ lý duy nhất là con trai ruột, phần lớn thời gian, Gotaas làm việc một mình. Tuy nhiên, chúng tôi không tìm được dấu vết chứng minh ông ấy cố tình làm ra bức họa nhằm mục đích thiếu đứng đắn nào đó”.

Vậy, chuyện gì đã thật sự xảy ra với Gotaas khi ấy?

Đây là câu hỏi hóc búa nhất với hai nữ chuyên gia nghiên cứu nói riêng và công chúng hậu thế nói chung.

“Ông ấy có thể bị ‘dẫn dụ’ bởi ảo giác liên quan đến ma quỷ, khởi phát từ một chứng bệnh nào đó. Hoặc, Gotaas thuần túy muốn làm ra một trò đùa sâu cay, khó hiểu, nhắm vào giới nghiên cứu nghệ thuật ở Na Uy” - Kaun kết luận.

Như Ý (theo AtlasObscura)