Tiến sĩ ở Trung Quốc thất nghiệp nối dài

Số lượng tiến sĩ của Trung Quốc hiện nhiều hơn nhu cầu tuyển dụng

Gần 2 tháng sau khi nhận bằng tiến sĩ, Anja Ren, 29 tuổi, vẫn thất nghiệp. Kể từ tháng Ba, thời điểm bắt đầu mùa săn việc, cô đã gửi hơn 18 đơn xin việc giảng viên tại các trường đại học khác nhau - nhưng chỉ có ba trường phản hồi. "Tìm được việc làm thời buổi này khó lắm", cô thừa nhận.

Đối với các học giả mới ra trường của Trung Quốc, việc tìm kiếm và giữ được việc làm đã trở thành một cuộc đua không khoan nhượng. Chỉ riêng năm 2024, hơn 97.000 sinh viên trong nước đã tốt nghiệp tiến sĩ, gần gấp đôi so với một thập kỷ trước. Tuy nhiên, số lượng vị trí tại các trường đại học và viện nghiên cứu chỉ tăng nhẹ trong cùng kỳ. Kết quả là, cuộc cạnh tranh việc làm trong lĩnh vực học thuật đang trở nên khốc liệt hơn bao giờ hết.

“Tôi quyết tâm theo đuổi chương trình tiến sĩ sau khi nhận ra tiềm năng của mình trong chương trình thạc sĩ”, Ren chia sẻ. Nhưng cô không ngờ việc tìm kiếm việc làm sau khi tốt nghiệp lại trở thành một thách thức gây lo lắng đến vậy.

Đối với những người tìm việc tại Trung Quốc, năm 2025 là một trong những năm khó khăn nhất từ ​​trước đến nay. Khi các doanh nghiệp cắt giảm tuyển dụng, nhiều sinh viên đại học và thạc sĩ đang lựa chọn theo đuổi chương trình tiến sĩ, với hy vọng bằng cấp cao hơn sẽ mang lại lợi thế cạnh tranh trên thị trường việc làm.

Tuy nhiên, nhiều người nhanh chóng nhận ra rằng việc lấy bằng không phải là một lối thoát mà giống như một bước nhảy từ cuộc cạnh tranh khốc liệt này này sang một cuộc đua khác. Một khảo sát do tạp chí Nature công bố vào tháng 6/2025 chỉ ra rằng số lượng sinh viên tốt nghiệp tiến sĩ vượt xa số lượng việc làm trong giới học thuật trên toàn thế giới, với sự cạnh tranh đặc biệt khốc liệt ở Trung Quốc và Ấn Độ.

Khi cạnh tranh ngày càng gay gắt, các trường đại học đang đặt ra những tiêu chuẩn ngày càng cao hơn cho ứng viên, kỳ vọng các nghiên cứu sinh tiến sĩ phải có bài báo trên các tạp chí hàng đầu hoặc chủ trì các dự án nghiên cứu quan trọng. Emma Huang, 31 tuổi, nghiên cứu sinh tiến sĩ ngành văn học, hiểu rõ những áp lực này. Mặc dù tốt nghiệp từ một trong những trường đại học hàng đầu Trung Quốc, cô thừa nhận mình vẫn còn lạc hậu trên thị trường việc làm. "Cho đến nay, tôi mới chỉ công bố một bài báo trên một tạp chí hạng C—khó có thể cạnh tranh cho các vị trí giảng viên tại các trường đại học hàng đầu", Huang chia sẻ.

Áp lực công bố khoa học vẫn chưa kết thúc sau khi các học giả bước vào lực lượng lao động học thuật. Trong vài năm qua, các trường đại học hàng đầu Trung Quốc như Đại học Thanh Hoa đã áp dụng chính sách "phải có bài xuất bản hoặc chết" cho các học giả trẻ. Những người không xuất bản đủ số lượng bài báo để đảm bảo chức danh phó giáo sư trong thời hạn quy định sẽ phải đối mặt với nguy cơ bị sa thải.

Những xu hướng cạnh tranh khốc liệt này cũng đang lan tỏa từ các trường đại học hàng đầu. Khi Ren liên hệ với một trong những giáo sư cũ của mình tại trường đại học hạng hai, cô ngạc nhiên khi thấy rằng ngay cả ở một trường đại học ít tên tuổi như vậy, việc giữ được việc làm cũng khó khăn hơn trước. "Theo các giáo sư của tôi, tất cả giảng viên mới đều được yêu cầu tích lũy điểm nghiên cứu dựa trên số lượng bài báo và dự án nghiên cứu mà họ đã thực hiện", Ren giải thích.

Bị thúc đẩy bởi việc theo đuổi không ngừng nghỉ các danh hiệu danh giá, nhiều học giả đại học phải hy sinh thời gian nghỉ ngơi và thời gian cá nhân. "Trong một khoảng thời gian làm tiến sĩ, tôi bắt đầu bị mất ngủ vì kết quả nghiên cứu không đáp ứng được kỳ vọng của người hướng dẫn. Tình trạng này kéo dài gần hai năm. Tôi bị stress suốt thời gian đó", Ren chia sẻ.

Mặc dù học tiến sĩ khó khăn và tốn kém nhưng chưa chắc ra trường có việc làm

Một hậu quả khác của hệ thống này là sự gia tăng các hành vi gian lận học thuật. Với số lượng ấn phẩm liên quan trực tiếp đến việc làm và thăng tiến, gian lận học thuật đã trở nên phổ biến. "Để có được một vị trí nghiên cứu sau tiến sĩ ở Bắc Kinh, bạn phải có ba bài báo khoa học cấp C từ chương trình tiến sĩ của mình", Huang giải thích. Đối với nhiều học giả trẻ, những hạn ngạch khắt khe này là ngoài tầm với, tạo điều kiện cho một ngành công nghiệp ngầm chuyên viết thuê và trả tiền để xuất bản tạp chí.

Ngoài nghiên cứu và xuất bản, nghiên cứu sinh tiến sĩ Trung Quốc thường phải xử lý nhiều công việc và bị bóc lột khác. Họ thường bị các giáo sư hướng dẫn, giao cho nhiều nhiệm vụ không liên quan, thậm chí cả việc cá nhân. Một số trường hợp bóc lột nghiêm trọng đã dẫn đến bi kịch. Năm 2018, Dương Bảo Đức, sinh viên ngành dược 28 tuổi tại Đại học Giao thông Tây An, đã tự tử sau khi bị giáo sư hướng dẫn luận án tiến sĩ bóc lột trong thời gian dài.

Khi số lượng nghiên cứu sinh tiến sĩ ở Trung Quốc tiếp tục tăng, khó khăn trong việc tìm kiếm vị trí học thuật đã khiến một số người phải tìm kiếm những con đường khác.

Cách tiếp cận phổ biến nhất là chấp nhận một vị trí tại các trường đại học xếp hạng thấp hơn ở các tỉnh xa. "Tôi nghĩ việc nộp đơn ở xa sẽ dễ dàng hơn, và ở các trường đại học hạng hai, bạn có thể phần nào thoát khỏi áp lực 'xuất bản hoặc chết'", Ren nói.

Tuy nhiên, các trường xếp hạng thấp hơn trả lương thấp hơn và việc thăng tiến trở nên khó khăn hơn. "Chọn một vị trí ở vùng sâu vùng xa thường đồng nghĩa với việc từ bỏ sự nghiệp nghiên cứu của mình thế nhưng, nếu không lựa chọn thì sẽ không có việc làm", tiến sĩ Huang khẳng định.

Thảo Nguyễn (theo SCMP)