Bài 5: Từ bất lực trước bệnh tật đến niềm đam mê nghiên cứu khoa học

11 giờ trưa một ngày tháng Tám, nhiều bệnh nhân vẫn còn đợt tới lượt khám. Bằng giọng nói dịu dàng, nụ cười hiền từ, bác sĩ Hồ Phạm Thục Lan - Trưởng đơn vị Chuyển hóa cơ xương khớp - Trung tâm Nghiên cứu y sinh học, Trường đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu ứng dụng y học chính xác Sài Gòn - vẫn từ tốn hỏi bệnh cậu bé khoảng 8 tuổi, rồi giải thích cho người cha ngồi bên cạnh.

Người tiên phong của ngành loãng xương Việt Nam

Người cha nhìn con trai kể: “Con tôi bị đau các khớp chân tay đã nhiều năm, đi gần hết bệnh viện dưới quê và cả TPHCM cũng không ăn thua. May mắn, trong một lần khám bệnh, có bác sĩ nói hãy đưa cháu đến gặp bác sĩ Thục Lan. Qua vài tháng chữa trị, bé không còn than đau nữa”.

Bác sĩ Hồ Phạm Thục Lan luôn dành thời gian phân tích kỹ cho bệnh nhân

Ở tuổi ngoài 60, bác sĩ Thục Lan vẫn tâm niệm khám hết bệnh chứ không hết giờ. Bởi với bệnh nhân, đặc biệt là bệnh nhân mắc cơ xương khớp sẽ phải điều trị trong thời gian dài, nên với trường hợp cần tư vấn, bà luôn dành thêm thời gian để giải thích cặn kẽ cho bệnh nhân hiểu.

Sự tận tâm ấy không chỉ xuất phát từ trách nhiệm của một bác sĩ mà còn từ những vết thương lòng thời thơ ấu, bà chứng kiến em mình vật lộn với bệnh hiểm nghèo. Gia đình nghèo khó, thuốc đặc trị khan hiếm, và lời khuyên từ bác sĩ “nếu không đủ tiền, hãy đưa cháu về đợi ngày, chứ ở đây vô ích” đã khắc sâu vào tâm trí bà.

Bác sĩ Thục Lan chia sẻ: “Khoảnh khắc ấy, tôi tự hứa với lòng sẽ trở thành bác sĩ để không ai phải chịu cảnh bất lực như em tôi. Nhưng khi đã là bác sĩ, tôi nhận ra y học vẫn còn những giới hạn. Có nhiều trường hợp bệnh tôi và đồng nghiệp nỗ lực tối đa cũng không thể cứu được. Nỗi đau ấy thôi thúc tôi phải tìm cách vượt qua. Năm 1989, khi đã là giảng viên y khoa, tôi nhận ra mình phải làm nghiên cứu. Bởi chỉ có làm nghiên cứu mới tìm ra được hướng đi, không chỉ điều trị 1 người mà kết quả đó sẽ giúp ích cho cộng đồng. Đây là sức mạnh của nghiên cứu khoa học”.

Thời điểm đó, cơ sở vật chất thiếu thốn, tài liệu y khoa khan hiếm, định hướng nghiên cứu lại rất thấp, hầu như chỉ là công việc thống kê, bà vẫn không nản lòng. Hơn 10 năm lần tìm nghiên cứu, may mắn trong một hội thảo khoa học quốc tế, bà gặp giáo sư Nguyễn Văn Tuấn, thuộc Đại học New South Wales và Viện Nghiên cứu Y khoa Garvan (Úc) đã giúp bà định hình nghiên cứu theo tiêu chuẩn quốc tế.

“Tôi mừng lắm, đây mới là nghiên cứu khoa học hiệu quả. Có được hướng đi, tôi càng nghiên cứu càng say mê” - nữ bác sĩ nhớ lại.

Chứng kiến ngày càng nhiều bệnh nhân đau đớn vì bệnh cơ xương khớp, bác sĩ Thục Lan quyết tâm đi tìm nguyên nhân. 10 năm không ngơi nghỉ, bác sĩ và cộng sự đã theo dõi sức khỏe cho hơn 4.200 bệnh nhân trong dự án Vietnam Osteoporosis Study.

Để rồi, năm 2011, bác sĩ Thục Lan là người đầu tiên xác định giá trị tham chiếu mật độ xương cho nam và nữ Việt Nam. Đây là cơ sở quan trọng giúp chẩn đoán bệnh, điều trị loãng xương tốt hơn. Bà cũng là bác sĩ đầu tiên nghiên cứu về thiếu vitamin D và ảnh hưởng của nó tới loãng xương, lao phổi ở nước ta. 2 năm sau, bà tiếp tục công bố giá trị tham chiếu kích thước đốt sống cho người Việt, đồng thời phát hiện tình trạng gãy xương đốt sống không triệu chứng ở nước ta phổ biến hơn nhiều so với nhận định trước đó.

Năm 2015, một bước ngoặt lớn với bác sĩ Thục Lan khi phát hiện ra 3 gen liên quan tới loãng xương ở người Việt, và xác định tác động đáng kể của yếu tố di truyền lên chỉ số xương sốp TBS (trabecular bone score) - một công cụ tiềm năng cho phép tiên lượng gãy xương chính xác hơn. Những phát hiện này đưa bà trở thành người tiên phong trong lĩnh vực loãng xương tại Việt Nam. Hơn 50 bài báo khoa học của bà được đăng trên các tạp chí hàng đầu thế giới, một số công trình, như ăn chay và loãng xương, đã trở thành kinh điển, được trích dẫn bởi nhiều đồng nghiệp trên thế giới.

Truyền lửa đam mê nghiên cứu cho thế hệ tiếp nối

Năm 2017, khi chứng kiến nhiều người thân, bạn bè đối mặt với ung thư, bác sĩ Thục Lan một lần nữa tiên phong bước vào lĩnh vực y học chính xác (xu hướng của y học hiện đại), để thực hiện nghiên cứu chẩn đoán sớm 10 loại ung thư phổ biến tại Việt Nam.

Bà kể: “Đây là dự án lớn mà gần như trên thế giới chưa ai làm. Tôi và cộng sự không chỉ dừng lại ở gen, chẩn đoán hình ảnh mà là nghiên cứu một hệ sinh thái tích hợp tất cả tác nhân có nguy cơ gây ung thư như môi trường, dịch tễ… Từ đó tổng hợp thành dữ liệu chung để phân tích toàn diện, phát hiện sớm nhất về bệnh, rồi tiên lượng ngay khi ung thư khởi phát. Có như vậy mới kiểm soát và điều trị ung thư hiệu quả”.

Bác sĩ Hồ Phạm Thục Lan luôn dành thời gian phân tích kỹ cho bệnh nhân

Do hạn chế về cơ sở vật chất, bà hợp tác với Đại học Y khoa Johns Hopkins (Mỹ) gửi mẫu phân tích của hơn 1.000 bệnh nhân ung thư. Kết quả ban đầu rất khả quan, trả lời được hầu hết các câu hỏi then chốt về ung thư. Gần đây, Đại học Y khoa Johns Hopkins đã công bố thành công của dự án, đánh dấu bước tiến lớn. Bà hy vọng Việt Nam sẽ sớm tự chủ trong tầm soát ung thư giai đoạn khởi phát, mang lại lợi ích to lớn cho cộng đồng, xã hội.

Thấy rõ lợi ích của y học chính xác, năm 2022, bác sĩ Thục Lan đã thành lập Trung tâm Nghiên cứu ứng dụng y học chính xác Sài Gòn. Mục tiêu ban đầu là nghiên cứu, nay là nơi quy tụ các bác sĩ lâm sàng, nhà khoa học cơ bản, khoa học máy tính; nhằm mục đích xác định và ứng dụng y học chính xác vào thực hành lâm sàng dựa trên nền tảng tích hợp của hệ di truyền, dữ liệu lâm sàng, khoa học dữ liệu và kỹ thuật số để góp phần cải thiện chăm sóc sức khỏe cho bệnh mạn tính không lây. Bao gồm chẩn đoán sớm ung thư, đặc biệt là ung thư vú.

“Khi chúng ta tìm ra được 1 điều mới mẻ đóng góp vào kho tàng tri thức, góp sức mình xây dựng cộng đồng khỏe mạnh sẽ có niềm vui rất khó tả. Tôi muốn học trò tự cảm nhận được niềm sung sướng đó. Đặc biệt là phái nữ làm nghiên cứu” - bà hạnh phúc nói.

Theo bà, phụ nữ nghiên cứu khoa học cũng gặp nhiều khó khăn, nhất là định kiến từ xưa đến nay đều nghĩ vị trí của phụ nữ là ở một góc nhà. Do đó, khi muốn đi vào nghiên cứu, thì bản thân người phụ nữ phải nỗ lực nhiều hơn. Dù sao khoa học cũng luôn cần nữ giới, bởi sự nhạy bén, trái tim ấm áp và sự sáng tạo, quyết đoán hơn cả nam giới.

Bác sĩ Thục Lan tâm niệm: “Nghiên cứu khoa học không chỉ là con đường khám phá tri thức mà còn là hành trình rèn luyện bản thân. Khi thành công, bạn sẽ mang lại lợi ích to lớn cho cộng đồng và xóa đi rào cản nam nữ. Nước ta đang cần những nhà khoa học nữ tiên phong. Cùng nhau, chúng ta sẽ viết nên những câu chuyện khoa học đầy cảm hứng cho Việt Nam!”.

Phạm An

Kỳ tới: Người truyền lửa cho nữ trí thức Việt