Vì sao Nobel Văn chương ngày càng u ám?

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, biến đổi khí hậu, bất ổn chính trị, khủng hoảng kinh tế, đại dịch và khoảng cách giàu nghèo gia tăng, các nhà văn có xu hướng phản chiếu những bi kịch cá nhân, cảm giác rối loạn, mất mát, và hoài nghi về hệ thống. Những tiếng nói văn học như vậy, theo cách nhìn của nhiều người trong cộng đồng học giả và báo chí quốc tế, phản ánh thực tế xã hội hiện đại tốt hơn là những tác phẩm lạc quan hoặc mang tính giải trí thuần túy.

Vì sao u ám, triết lý, chống tiêu dùng được tôn vinh?

Nhà văn Hungary László Krasznahorkai, người vừa chiến thắng giải Nobel Văn học năm nay - Ảnh: Nobelprize

Năm nay, chiến thắng của nhà văn Hungary László Krasznahorkai được xem là minh chứng rõ nét cho xu hướng mới của Nobel Văn chương. Viện Hàn lâm Thụy Điển trao giải cho ông vì những tác phẩm đầy tầm nhìn và sức cuốn hút, mang màu sắc của ngày tận thế. Nhưng bằng ngôn từ, hình ảnh và tư tưởng, nhà văn vẫn thể hiện niềm tin vào sức mạnh cứu rỗi của nghệ thuật, điều có thể soi sáng, nâng đỡ và giúp con người tìm lại ý nghĩa giữa hỗn mang.

Trước đó, Nobel 2024 và 2023 cũng đã tôn vinh những nhà văn có tiếng nói mạnh mẽ về khủng hoảng nhân sinh, lịch sử, tra tấn ký ức, bất công xã hội… Điều này cho thấy hội đồng Nobel muốn hướng giải thưởng trở lại về bản chất của văn học là tố cáo, phản chiếu, và thức tỉnh.

Khi thế giới liên tục chịu áp lực từ biến đổi khí hậu, đại dịch, xung đột, người ta cần những tác phẩm đặt câu hỏi: con người là ai, giá trị nào còn bền vững, làm sao để tồn tại trong hỗn mang. Những tác phẩm mang tính triết lý, hoài nghi, bi kịch dễ tiếp xúc với trải nghiệm sâu hơn và thách thức người đọc hơn so với các tác phẩm “vui là chính”. Vì thế, hội đồng Nobel có xu hướng tìm đến các nhà văn dám đặt vấn đề lớn, dám nghi hoặc, dám đương đầu với bóng tối.

Chủ nghĩa tiêu dùng hiện đại thúc đẩy văn hóa mua sắm, giải trí, giải pháp nhanh, nhưng nó cũng tạo ra cảm giác trống rỗng, vô nghĩa, sụp đổ giá trị tinh thần. Các nhà văn được giải Nobel gần đây thường dùng văn chương như vũ khí chống lại xu hướng ấy. Họ đặt dấu hỏi về lối sống, cái giá tinh thần của sự tiện nghi... Những tác phẩm mang tính phê phán thời đại, phản kháng văn hóa tiêu dùng, thường được đánh giá cao trong các vòng tranh luận Nobel.

Trước đây cũng có ý kiến về việc Nobel ưu ái các tác phẩm lớn, mang tính sử thi, chính trị, triết học hơn là các tiểu thuyết nhẹ nhàng, kể chuyện đời thường. Trong thời đại của giải trí nhanh, việc chọn tác phẩm nặng như vậy là cách đảm bảo rằng giải thưởng vẫn giữ được vị thế nghiêm túc, không trở thành giải thưởng “pop văn học”.

Một yếu tố không thể bỏ qua là việc hội đồng Nobel ngày càng ưu tiên các tiếng nói bị gạt ra bên lề: nữ giới, thiểu số, văn hóa bản địa, các khu vực bị xung đột… những người vốn ít có cơ hội được vươn tầm quốc tế. Các tác phẩm của họ thường mang tính phản hồi, chống áp bức, chống bất công. Đó là chất liệu phù hợp với xu hướng u ám, triết lý, chống tiêu dùng.

Xu hướng u ám và tranh cãi

Chiến thắng của Krasznahorkai 2025 là minh chứng sinh động cho xu hướng u ám. Báo Financial Times nói ông là tác giả “kết hợp chủ nghĩa hủy diệt với tầm nhìn nghệ thuật”. Phong cách viết câu dài, lặp, không khoan nhượng, thể hiện sự bi quan, u ám trước thế giới hỗn loạn.

Một số tác phẩm của nhà văn Hungary László Krasznahorkai - Ảnh: Nobelprize

The Guardian nhận xét tác phẩm của Krasznahorkai chứa đựng “khả năng nhìn thấu cấu trúc mong manh của trật tự xã hội, kết hợp với niềm tin không lung lay vào quyền lực của nghệ thuật”.

Điều đáng chú ý là trong thời điểm toàn cầu có nhiều bất ổn: xung đột, suy thoái, biến đổi khí hậu… việc chọn Krasznahorkai gửi đi thông điệp rõ ràng: văn học phải đối đầu với hỗn mang, không né tránh.

Tuy nhiên việc đánh giá tiêu chuẩn triết lý, bi quan đang dẫn đến tranh cãi nội bộ trong hội đồng Nobel và giữa các giới phê bình.

Bình luận về giải thưởng Nobel Văn chương 2025, tờ The Guardian có bài viết nhận định Nobel đang “tìm lại tiếng nói lớn hơn”. Trong thời đại thiếu chiều sâu, người đọc cần những tác phẩm dám đối diện bóng tối hơn các tiểu thuyết giải trí đơn thuần.

Nhưng cũng có ý kiến phản biện cho rằng xu hướng này dễ dẫn đến lối mòn tôn vinh sự tối tăm.Và những tác phẩm không tối tăm, không nặng triết lý đều bị xem nhẹ. Có nhà phê bình cảnh giác rằng Nobel nếu chỉ ưu tiên u ám, triết lý sẽ bỏ sót những tác phẩm giàu sức sống, sáng tạo và niềm vui. Giải thưởng sẽ bị rập khuôn kiểu văn chương u ám và chiêm nghiệm, vô tình tiếp tay cho sự phân cực giữa văn học mang tính triết lý và văn học đại chúng.

Không phải tác phẩm vui vẻ hay có chủ đề nhẹ nhàng là vô giá trị, đôi khi những tác phẩm giản đơn, trong sáng, truyền cảm cũng có sức mạnh riêng. Nếu Nobel quá thiên về u ám, có nguy cơ loại bỏ sự đa dạng chủ đề. Xu hướng này có thể khiến một số độc giả bình thường cảm thấy Nobel ngày càng xa rời số đông và khó tiếp cận hơn.

Minh Phát