Phường Bến Thành -TPHCM: Nơi lưu giữ ký ức trăm năm - Bài 1: Trung tâm giao thương, giao thông và văn hóa

Chợ Bến Thành, ga xe lửa cũ, mỗi công trình đều lưu giữ một phần ký ức, khắc họa hành trình hơn một thế kỷ phát triển của đô thị Sài Gòn – TPHCM

Chợ Bến Thành: từ kiến trúc châu Âu đến biểu tượng văn hoá bản địa

Khi được hỏi về một biểu tượng của Sài Gòn không ít người nghĩ ngay đến chợ Bến Thành. Ngôi chợ được người Pháp xây dựng ở nước thuộc địa, theo phong cách và tiêu chuẩn châu Âu. Với thời gian, từ phong cách giao thương đến những thay đổi về lối trang trí, chợ Bến Thành trở thành biểu tượng đại diện cho kiến trúc - văn hóa bản địa.

Chợ Bến Thành, một trong những biểu tượng tiêu biểu của TPHCM

Chợ Bến Thành đầu tiên hình thành đầu thế kỷ XIX nằm gần bến sông Bến Nghé, đã bị cháy năm 1870. Năm 1893, Hội đồng thành phố thông qua kế hoạch xây chợ mới tại khu vực ao Bồ Rệt (marais Boresse), khu vực đầm lầy tù đọng khổng lồ với những ngôi nhà lợp mái lá nghèo nàn, mất vệ sinh.

Năm 1912 công trình được khởi công và khánh thành vào tháng 3/1914. Kinh phí xây dựng chợ thời điểm đó khoảng 975.000 quan Pháp do Công ty Brossard et Mopin - một công ty xây dựng Pháp nổi tiếng chuyên thực hiện các công trình lớn tại Sài Gòn đảm nhận.

Chợ Bến Thành trên bưu thiếp năm 1921. Ảnh: tư liệu

Được thiết kế mang phong cách kiến trúc và thẩm mỹ phương Tây, kết hợp với các yếu tố thực dụng của một chợ buôn bán thuộc vùng nhiệt đới, chợ có kết cấu bê tông cốt thép, mái ngói đỏ, vách thông gió cao, hành lang rộng, thông thoáng để thích ứng với khí hậu nhiệt đới và tạo cảm giác gần gũi với không gian chợ truyền thống của người Việt.

Cửa chính của chợ Bến Thành là cửa Nam, hợp với tiêu chí mở cửa chính trong kiến trúc Việt: “Lấy vợ hiền hòa, làm nhà hướng Nam”. Phía trước cửa chính là quảng trường Eugène Cuniac (nay là công trường Quách Thị Trang). Trên cao có tháp đồng hồ ba mặt tương tự như tháp đồng hồ ở các quảng trường châu Âu. Cửa Bắc chợ là đường D’Espagne (nay là đường Lê Thánh Tôn). Cửa Tây là đường Schroeder (nay là đường Phan Chu Trinh). Cửa Đông là đường Viennot (nay là đường Phan Bội Châu). Ngoài ra chợ còn có 12 cửa phụ.

Ngôi chợ hơn 100 tuổi khang trang, thoáng mát đã trở thành điểm đến không thể thiếu của khách du lịch trong nước và quốc tế

Ngày khánh thành chợ còn gọi là Khai tân thị kéo dài từ 28/3 - 30/3/1914 với nhiều chương trình biểu diễn như múa lân, đấu võ, hát Triều Châu, hát Quảng Đông, hát bội, nhạc ngũ âm và cả nhạc Pháp. Tiếng đồn khắp Lục Tỉnh, người dân kháo nhau "Xem được lễ Khai tân thị một lần chết cũng sướng thân!". Báo chí thời đó gọi những ngày diễn ra lễ Khai tân thị là Tần vương hội.

Nằm gần ga xe lửa, bến sông và trục lộ lớn, Chợ Bến Thành trở thành trung tâm kết nối, điểm giao thương huyết mạch giữa trung tâm và các khu vực lân cận.

Chị Trương Thị Tuyết Trinh - người có hơn 40 năm gắn bó với chợ Bến Thành và thương hiệu Bé Chè nổi tiếng

Chị Trương Thị Tuyết Trinh - chủ thương hiệu Bé Chè nổi tiếng, người đã có hơn 4 thập kỷ gắn bó với chợ Bến Thành - chia sẻ: “Ngày xưa, chợ chỉ họp từ khoảng 4g sáng đến 12g trưa nên dường như ai cũng gấp, cũng vội. Chợ chật hẹp hơn, sạp quán bán đủ loại bao quanh dãy ki ốt ở khu vực trung tâm. Lúc đó, khu cửa Nam bán thịt, khu cửa Tây bán cá. Rau củ, gia vị, trái cây… xen kẽ nhau. Sạp bán thức ăn, đồ uống lẫn trong các quầy hàng, cạnh cả sạp cá, sạp thịt. Có lẽ nằm xen kẽ vậy để thuận tiện cho tiểu thương và khách mua bán ở chợ. Tranh thủ đi chợ, ghé ngang ăn vặt rồi về”.

4 bức phù điêu lớn bằng gốm được gắn ở 4 cổng chính tạo thành điểm nhấn mang đậm dấu ấn văn hoá Việt cho chợ Bến Thành

Trong những lần sửa chữa, trùng tu, có lẽ thay đổi đáng chú ý nhất, khiến công trình mang kiến trúc phương Tây trở thành công trình kiến trúc mang đậm dấu ấn văn hoá Việt là 4 bức phù điêu lớn và 8 bức phù điêu nhỏ bằng gốm được gắn thêm ở bốn cửa chính: cá đuối và nải chuối (cửa Tây), vịt xiêm và nải chuối (cửa Bắc), bò, vịt (cửa Đông), đầu bò và cá chép (cửa Nam). Các bức phù điêu được tạo thành từ nhiều mảnh gốm nhỏ ghép lại, do ông Lê Văn Mậu sáng tác, và các nghệ nhân Biên Hòa thực hiện vào năm 1952 theo đặt hàng của chợ Bến Thành.

Khu vực ẩm thực ở chợ Bến Thành luôn có sức hấp dẫn đặc biệt với du khách

Không ít gia đình tiểu thương đã gắn bó với chợ Bến Thành qua ba thế hệ. Trong đó có chị Nguyễn Thị Thu Cúc - chủ sạp Út Hường, chuyên bán thực phẩm, thuỷ hải sản khô và các loại mắm đặc sản. Từ thập niên 1930 – 1940, bà ngoại chị trở thành tiểu thuơng với sạp rau củ Đà Lạt. Tới mẹ chị, nhà đông con nên mẹ chị bán thêm hành tỏi, gia vị… để kiếm thêm thu nhập.

"Thừa kế” sạp rau củ, gia vị của mẹ, sau hơn 40 năm, chị Cúc dần chuyển đổi mặt hàng kinh doanh và giờ đã có tới 2 gian hàng. Chị nói mình rất tự hào mỗi khi được tự giới thiệu là tiểu thương chợ Bến Thành.

Chợ truyền thống đang trong guồng cạnh tranh gay gắt với siêu thị, nhưng cũng như nhiều tiểu thương khác ở đây, chị Cúc có “bí quyết” để giữ chân khách hàng, đó là luôn đảm bảo chất lượng hàng hoá và linh động thực hiện các sản phẩm dựa trên nhu cầu, khẩu vị của từng khách hàng.

Ga xe lửa Sài Gòn và tuyến xe lửa đầu tiên của Đông Dương

Đối diện chợ Bến Thành là ga xe lửa Sài Gòn, một trong những đầu mối giao thông nhộn nhịp bậc nhất đô thị xưa. Ga Sài Gòn giờ chỉ là ký ức, nhưng không ít người vẫn thuộc lòng câu ca dao mô tả không khí nhộn nhịp của ga Sài Gòn lúc bấy giờ: “Mười giờ tàu lại Bến Thành/ Xúp-lê vội thổi, bộ hành lao xao”.

Ga xe lửa Sài Gòn nằm đối diện phía bên góc trái chợ Bến Thành. Ảnh tư liệu

Nhà ga đầu tiên được khánh thành năm 1885, ban đầu nằm ở cuối đường Hàm Nghi. Đến năm 1911, để thuận tiện kết nối giao thông, một nhà ga mới được xây dựng đối diện chợ Bến Thành và khánh thành vào tháng 9/1915. Do nằm ngay khu chợ trung tâm, ga Sài Gòn sớm trở thành điểm đón trả khách tấp nập. Bên ngoài nhà ga còn có bến xe thổ mộ túc trực đưa đón khách .

Bắt đầu vận hành từ ga Sài Gòn cũ, tuyến đường sắt Sài Gòn - Mỹ Tho dài hơn 70 km là tuyến đường sắt đầu tiên của Đông Dương. Thời gian đầu xe lửa chạy bằng hơi nước nên mất 2 tiếng rưỡi mới đến được Mỹ Tho. Sau này, khi chạy bằng than, thời gian rút ngắn còn chưa tới 2 tiếng. Vé xe lửa thời điểm đó rất rẻ nên xe lửa trở thành phương tiện của nhiều người, từ học sinh, nông dân đến công chức.

Giếng trời lấy sáng, điểm nhấn kiến trúc nổi bật của ga Bến Thành Metro

Vương Hồng Sển đã kể lại những trải nghiệm của ông trên chuyến tàu tàu Sài Gòn – Mỹ Tho trong tập Sài Gòn năm xưa: “Tàu có vài hạng ghế, tôi thích ngồi toa các cô buôn hàng thường để nghe đủ thứ chuyện lùm xùm trên trời dưới đất. Lẫn trong tiếng các cô gái ngọt như mía, có cả tiếng gà vịt, tiếng heo kêu quang quác... Mùi dầu dừa xức tóc của các cô quyện với khói than đầu máy hơi nước và hương trái cây miền Tây...”.

Theo tài liệu lưu tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, đến thập niên 1950, xe lửa không còn được ưa chuộng do hệ thống đường bộ đã phát triển. Năm 1958, tuyến đường sắt Sài Gòn - Mỹ Tho dừng hoạt động. Đến năm 1978, thực hiện chủ trương chỉnh trang quy hoạch đô thị của UBND TPHCM, ga Sài Gòn cũ được dỡ bỏ, chỉnh trang để trở thành công viên 23/9.

Lối ra trung tâm nhà ga Bến Thành Metro

Ở khu vực này, ngày nay có một công trình là một trong những điểm nhấn kiến trúc nổi bật, mang ý nghĩa biểu tượng của nhà ga Bến Thành và Tuyến metro số 1 (Bến thành - Suối Tiên): đó là giếng trời lấy sáng (toplight).

Giếng trời lấy sáng thiết kế theo hình ảnh hoa sen cách điệu, được làm từ kính cách nhiệt và tấm nhôm tổ ong - những loại vật liệu có khả năng chống chọi với thời tiết và cách âm, cách nhiệt vượt trội. Giếng trời có chức năng chính là cung cấp ánh sáng và thông gió cho khu vực nhà ga ngầm.

Gần đó là lối ra trung tâm của ga Bến Thành Metro, kết nối trực tiếp với chợ Bến Thành - một địa chỉ mua sắm và ẩm thực không thể bỏ qua của khách du lịch trong nước và quốc tế. Cũng ở công viên 23/9, còn một lối ra khác, thuận tiện cho hành khách di chuyển đến công viên và các tuyến xe khách lân cận.

Thảo Vân

Bài 2: Không gian vàng son của sân khấu miền Nam