Phụ nữ Brazil đang vẽ lại diện mạo điện ảnh Nam Mỹ

Hành trình bền bỉ của nữ đạo diễn Brazil

Nếu như trước đây, điện ảnh Brazil từng là sân chơi gần như độc quyền của các đạo diễn nam, thì trong thập niên qua, phụ nữ đã trở thành trung tâm sáng tạo mới, góp phần định hình một nền điện ảnh vừa đậm chất xã hội, vừa giàu tính nhân văn. Từ những bộ phim độc lập kinh phí thấp đến các tác phẩm ăn khách tại phòng vé, các đạo diễn nữ đang chứng minh rằng tiếng nói của đã đủ sức chinh phục khán giả và thị trường phim ảnh.

Apolo (2025), kể về một gia đình chuyển giới ở São Paulo, vừa giành giải tại Liên hoan phim Rio - Ảnh: Festivaldorio2025

Trong suốt nửa thế kỷ 20, chỉ có một vài tên tuổi nữ giới hiếm hoi như Adélia Sampaio hay Tizuka Yamasaki xuất hiện trong danh sách đạo diễn Brazil. Họ thường bị xếp ở bên lề ngành điện ảnh, khó tiếp cận kinh phí, bị nghi ngờ về năng lực kỹ thuật và thường chỉ được phép kể những câu chuyện nhỏ.

Theo thống kê của Revista Pesquisa FAPESP, giai đoạn 1961-1971, chưa đến 1% phim Brazil do phụ nữ đạo diễn. Đến đầu những năm 2000, tỉ lệ này tăng lên 15%, và đến nay, tại Liên hoan phim Rio 2025 vừa kết thúc ngày 12/10, đã có gần 100 bộ phim do phụ nữ đạo diễn - kỷ lục chưa từng có trong lịch sử điện ảnh Nam Mỹ.

Giám đốc Liên hoan phim Rio, bà Ilda Santiago, thừa nhận: “10 năm trước, tôi từng cảm thấy xấu hổ vì số lượng phim do phụ nữ đạo diễn quá ít. Còn hôm nay, tôi tự hào khi phụ nữ không chỉ đạo diễn mà còn giữ vai trò lãnh đạo, sản xuất, và định hình xu hướng thẩm mỹ mới của điện ảnh Brazil”.

Các đạo diễn nữ ngày nay nắm bắt nhạy bén các vấn đề xã hội đương đại, từ bất bình đẳng, chủng tộc, giới tính cho đến khủng hoảng chính trị. Các tác phẩm của họ không né tránh hiện thực mà chạm đến tầng sâu cảm xúc và đạo đức. Petra Costa với phim tài liệu The Edge of Democracy (Netflix), được đề cử Oscar 2020, kể câu chuyện chính trị Brazil qua góc nhìn cá nhân, kết hợp giữa ký ức gia đình và biến động quốc gia.

Anna Muylaert (The Second Mother) phản ánh xung đột giai cấp giữa người giúp việc và chủ nhà, trở thành hiện tượng phòng vé. Tainá Müller và Ísis Broken với phim tài liệu Apolo (2025), kể về một gia đình chuyển giới ở São Paulo, vừa giành giải tại Liên hoan phim Rio năm nay. Anita Rocha da Silveira (Medusa, Hot Blood) đưa nữ giới vào thể loại giả tưởng và kinh dị, dùng biểu tượng cơ thể để nói về kiểm soát và giải phóng.

Những bộ phim này đối thoại trực tiếp với các vấn đề xã hội - giới, giai cấp, chính trị, tôn giáo, nhưng không mang giọng điệu giáo điều. Thay vào đó, các đạo diễn nữ chọn cách kể tinh tế, nhân bản và giàu cảm xúc, khiến phim vừa được giới phê bình đánh giá cao, vừa hấp dẫn với khán giả đại chúng. Họ làm phim như một cách tham dự vào thời cuộc, không chỉ phản ánh xã hội mà còn đặt câu hỏi về cách con người tồn tại, yêu thương và đấu tranh trong chính thực tại của mình.

Bà Ilda Santiago - Giám đốc Liên hoan phim Rio

Sức hút từ các tác phẩm do phụ nữ đạo diễn

Điện ảnh nữ Brazil không chỉ được khen về nghệ thuật mà còn chứng minh sức hút thương mại. The Second Mother thu về hơn 7 triệu USD doanh thu quốc tế, chiếu ở hơn 20 quốc gia. The Edge of Democracy được Netflix phát hành toàn cầu, giúp Petra Costa trở thành nữ đạo diễn Brazil đầu tiên có phim tài liệu được đề cử Oscar. Các phim như Medusa hay Love Kills (Luiza Shelling Tubaldini) cũng được các nền tảng trực tuyến mua bản quyền phát hành, chứng minh sức sống thương mại của phim do phụ nữ đạo diễn không hề thua kém phim của nam giới. Tại RioMarket 2025, nhiều nhà sản xuất quốc tế như MUBI hay BBC Studios đã ký kết hợp tác với các nữ đạo diễn Brazil, xem đây là “nguồn tài năng giàu tiềm năng nhất của Nam Mỹ”.

Điều khiến dòng phim nữ Brazil khác biệt không chỉ nằm ở giới tính của người làm phim, mà ở cách họ nhìn thế giới. Phụ nữ làm phim như một hành động xã hội, để ghi lại ký ức, lên tiếng cho người yếu thế, và đối thoại với đất nước của mình. Họ dùng điện ảnh như tấm gương phản chiếu hiện thực. Từ phim tài liệu đến phim giả tưởng, từ điện ảnh độc lập đến phim thương mại, phụ nữ Brazil đang tái định nghĩa cách kể chuyện: ít phô trương nhưng sâu lắng, ít luận đề nhưng nhiều cảm xúc, vừa có tính chính trị, vừa mang hơi thở con người.

Phim tài liệu The Edge of Democracy của nữ đạo diễn Brazil lần đầu tiên được đề cử Oscar - Ảnh: Netflix

Sự bùng nổ của các nữ đạo diễn trong thập niên 2020 không chỉ là một hiện tượng mà là sự chuyển mình mang tính cấu trúc. Họ đã biến điện ảnh Brazil từ lãnh địa của nam giới thành không gian đa giọng nói, nơi mỗi câu chuyện là một thế giới quan, là một cách phản ánh đất nước. Nhà phê bình điện ảnh Flavia Guerra nhận định tại Rio 2025: “Phụ nữ không còn chỉ kể chuyện trong điện ảnh Brazil. Họ đang viết lại lịch sử của điện ảnh Brazil”.

Và quả thật, nếu điện ảnh Brazil từng nổi tiếng với những đạo diễn như Glauber Rocha hay Walter Salles, thì hôm nay, Petra Costa, Anna Muylaert, Anita Rocha da Silveira và nhiều tên tuổi mới đang tiếp bước, đưa nền điện ảnh của quốc gia này trở lại trung tâm bản đồ thế giới, bằng giọng nói của phụ nữ: đa dạng, sâu sắc và đầy sức sống.

Hoàng Duy