Văn hoá lúa mùa trong đời sống cư dân Đồng bằng sông Cửu Long

“Lúa mùa trong đời sống văn hoá cư dân Đồng bằng sông Cửu Long” là buổi trò chuyện chuyên đề thứ 2 thuộc khuôn khổ sự kiện Văn minh lúa nước ĐBSCL do Quỹ Hoa Sen - Thư viện số Nguyễn An Ninh phối hợp thực hiện cùng các nhà đồng hành.

Kỹ sư Lê Quốc Việt - người dành hơn 30 năm sưu tầm và gìn giữ giống lúa mùa bản địa đã mang đến cho người tham dự một hành trình ngược về cội nguồn của nền văn minh lúa nước: không chỉ là nông nghiệp, mà còn là ký ức, văn hóa và căn tính của cư dân ĐBSCL.

Kỹ sư Lê Quốc Việt, hay còn gọi với cái tên thân thương - chú Tư lúa mùa

Lúa mùa - cội rễ văn hoá và "sức mạnh mềm" của người Việt

Theo kỹ sư Lê Quốc Việt, văn minh lúa nước chính là nền móng đã nuôi dưỡng khí chất người Việt: cần cù, bao dung và sống thuận theo tự nhiên. Người dân ĐBSCL đã học cách ứng xử, khai thác thế đất và thế nước (mùa mưa, mùa khô, nước mặn, nước ngọt) để sinh tồn. Quá trình này không phải là chống trả, mà là sự tích lũy kinh nghiệm qua nhiều thế hệ.

Ông Việt ví von mối quan hệ giữa con người và tự nhiên một cách gần gũi: "Đất là da thịt, Nước là mạch máu" - cách mà nông dân vẫn dùng để nói về sự gắn bó không thể thiếu giữa người và thiên nhiên.

Bữa cơm mộc mạc miền quê được chuẩn bị tại buổi trò chuyện

Ông chia sẻ, trong đời sống lúa mùa, giá trị văn hóa không chỉ nằm ở cách sản xuất mà còn ở tri thức bản địa. Giống lúa mùa ngắn ngày hay lúa nổi từng được cư dân Mekong thuần dưỡng qua hàng trăm năm. Từ 100 giống được người Pháp ghi nhận thế kỷ trước, con số này đã tăng lên gần 2.000 giống vào năm 1988.

Không chỉ phản ánh tri thức, lúa mùa còn khắc họa văn hóa ứng xử đặc trưng của cư dân vùng đất này. Từ phong cách sống "tứ hải giai huynh đệ" đến thói quen “giành công” (giúp đỡ nhau làm ruộng, đám tiệc...). Đây là nét đẹp truyền thống, nơi mọi người gắn kết bằng tình làng nghĩa xóm hơn là giao dịch tiền bạc. Tất cả đều hình thành từ đời sống cộng đồng gắn bó giữa ruộng và người.

Tác phẩm của ông Việt là một tài liệu giới thiệu về nền tảng văn hóa lúa mùa nông thôn qua đời sống của người nông dân - Ảnh: Trang cá nhân của NV

Bên cạnh đó, lúa mùa cũng là biểu tượng của sự giao thoa văn hóa. Các công cụ sản xuất truyền thống của đồng bằng có đến 70 - 80% yếu tố Khmer, trong khi nghệ thuật canh tác lại tiếp thu tinh hoa từ người Việt và người Hoa. Từ đó, một nền nông nghiệp bản địa vừa độc đáo, vừa hài hòa, vừa nhân văn đã hình thành.

Nỗi trăn trở gìn giữ tri thức bản địa

Trong chia sẻ của ông, nhiều tri thức bản địa quý giá được gợi lại. Như cách người Đồng Tháp Mười từng canh tác lúa nổi, loại lúa có thể vươn thân theo mực nước lũ, sống hoàn toàn thuận theo tự nhiên. Hay tập quán treo lòng heo, lòng trâu để dẫn dụ sâu rầy, giúp người dân tránh dùng thuốc hoá học. Sau vụ lúa nổi, họ tiếp tục trồng lúa rẫy rồi gieo đậu mè vào gốc rạ, tạo nên mô hình canh tác bền vững, ít gây tổn hại đất đai.

Ông Việt vẫn luôn cố gắng gìn giữ và truyền lại những kinh nghiệm cho thế hệ tiếp nối - Ảnh: Trang cá nhân của NV

Với hơn 40 giống lúa mùa quý hiếm được chăm sóc và duy trì đúng chu kỳ nguyên bản tại mô hình "Bảo tàng sống" tại An Giang, ông cho rằng: "Giữ được giống là giữ được văn hóa". Là người ghi chép từng kỹ thuật canh tác, thu thập từng nắm lúa từ tay những nông dân cuối cùng còn nhớ giống cổ, kỹ sư Quốc Việt hiểu rõ rằng tri thức bản địa không tự nhiên biến mất. Nó sẽ mất đi khi không còn ai muốn tiếp tục kể lại.

Ông Việt chụp ảnh lưu niệm cùng TS Quách Thu Nguyệt, GS Chung Hoàng Chương và khách tham dự

Nhắc đến hành trình bảo tồn lúa mùa, ông Lê Quốc Việt không giấu được nỗi lo: "Tôi thừa nhận, việc này không mang lại thu nhập đáng kể, nhưng đó là việc phải làm để giữ gìn di sản của cha ông". Điều ông trăn trở nhất không phải thiếu kinh phí, mà là những người trẻ kế tục. Bởi để gìn giữ lúa mùa, người ta không chỉ cần kiến thức nông học. Người ta cần tình yêu thực sự với lúa, đất, văn hóa, chứ không phải chỉ tìm cơ hội kinh tế.

Hồng Nga