Sân khấu thử nghiệm: Cuộc chơi vì nghệ sĩ hay khán giả?

Giới hạn nào cho sân khấu thử nghiệm?

Từ rất lâu, sân khấu thử nghiệm đã được coi là phòng thí nghiệm của nghệ thuật biểu diễn. Ở đó, nghệ sĩ được phép phá bỏ cấu trúc cổ điển để thử nghiệm những sáng tạo mới trong ngôn ngữ sân khấu, ngôn ngữ hình thể, xử lý không gian sân khấu, âm thanh, âm nhạc, phối hợp Đông Tây kim cổ, tổ chức tương tác trực tiếp với khán giả… Nhiều trào lưu sân khấu lớn, từ kịch phi lý châu Âu đến sân khấu đường phố Mỹ Latin đều bắt đầu từ những tìm tòi thử nghiệm như vậy.

Quẫn - một trong những tác phẩm thử nghiệm được đánh giá cao của sân khấu LucTeam - Nguồn ảnh: LucTeam

Tuy nhiên, thử nghiệm không đồng nghĩa với sự rối rắm. Không ít vở diễn tại Việt Nam từng khiến khán giả vừa xem vừa… đoán mò bởi thông điệp chìm lấp trong tầng tầng ẩn dụ. Thực tế trên đặt ra câu hỏi: Liệu thử nghiệm có trở thành cuộc chơi riêng để nghệ sĩ được thỏa sức sáng tạo, thỏa mãn cái tôi mà không cần quan tâm đến cảm nhận, cảm xúc của công chúng?

Theo đạo diễn, Nghệ sĩ ưu tú Ca Lê Hồng, sân khấu thử nghiệm cho phép ê kíp sáng tạo được tự do thử mọi yếu tố mới lạ từ kết cấu kịch bản đến thủ pháp dàn dựng, âm thanh, ánh sáng, kết hợp các loại hình sân khấu, áp dụng công nghệ hiện đại… Thế nhưng, tất cả phải dựa trên nguyên tắc cơ bản của sân khấu. Quan trọng hơn, dù thử nghiệm có táo bạo, mới mẻ đến đâu cũng phải cho khán giả hiểu được nội dung, thông điệp. Nếu người xem không hiểu, không cảm nhận được cái hay, cái đẹp của tác phẩm thì sáng tạo dù nhiều tâm huyết, công sức vẫn trở thành vô nghĩa.

Là đạo diễn nổi tiếng với sân khấu thử nghiệm, đạo diễn, Nghệ sĩ nhân dân (NSND) Trần Lực (sân khấu LucTeam) cho rằng không cần quá câu nệ về nguyên tắc khi dàn dựng những tác phẩm thử nghiệm. Nó giống như cách đầu bếp tìm tòi công thức cho một món ăn mới, đôi khi có thể thử nêm nếm những gia vị tưởng chừng trái ngược công thức truyền thống. Có người thấy món ăn đó rất kỳ lạ nhưng có thực khách sẽ cảm thấy thú vị. Theo ông, điều quan trọng là dám thử nghiệm điều chưa ai làm nhưng mọi thử nghiệm phải hướng về khán giả, làm thế nào để đáp ứng mong muốn của chính mình, đồng thời thỏa mãn được nhu cầu thưởng thức của khán giả.

Thử nghiệm không phải sự ngẫu hứng

Trong nhiều liên hoan sân khấu ở Việt Nam, không ít tác phẩm được giới thiệu là thể nghiệm. Thực chất đó chỉ là vở có sử dụng công nghệ hiện đại, âm nhạc điện tử hoặc tạo hình nhân vật lạ lẫm, kể câu chuyện mang tính viễn tưởng….

Hồn thơ ngọc, vở cải lương của đạo diễn NSƯT Lê Nguyên Đạt sẽ tham gia Liên hoan Quốc tế sân khấu thử nghiệm lần thứ VI năm 202. Ảnh: Bạch Cúc

Nói về kịch thử nghiệm, NSND Trần Minh Ngọc nhiều lần khẳng định: “Sân khấu thử nghiệm phải có khoa học, là một quá trình tìm tòi có phương pháp, có kế hoạch chứ không phải sự ngẫu hứng. Trước khi thử nghiệm, đạo diễn phải hiểu rõ mình muốn thử nghiệm điều gì, mục đích là gì và thể hiện được ý tưởng, thông điệp gì…”.

Điều được nhiều đạo diễn sân khấu kỳ cựu lưu ý khi thử nghiệm là đặc trưng, bản sắc của sân khấu. Bản sắc sân khấu là sự hiện diện trực tiếp của nghệ sĩ. Việc thử nghiệm nếu không làm bật lên ngôn ngữ riêng biệt này rất dễ trở thành sự sao chép của điện ảnh, video art hay trình diễn đa phương tiện.

Một tác phẩm thử nghiệm có chất lượng đòi hỏi tất cả các thành phần sáng tạo từ tác giả kịch bản, đạo diễn đến diễn viên, họa sĩ thiết kế, nhạc sĩ… đều phải là những nghệ sĩ tâm huyết, chắc nghề. Đặc biệt, diễn viên không chỉ biết diễn xuất mà còn phải biết hát, múa, biểu đạt bằng ngôn ngữ hình thể. Bởi theo NSND Trần Lực: “Một tác phẩm thử nghiệm nếu thiếu nghệ sĩ tài năng và được bù đắp bằng việc lạm dụng công nghệ hoặc hình thức sẽ khó chinh phục người xem”.

Hoa Nguyễn