Những ký ức còn vẹn nguyên về mùa thu cách mạng 1945 ở Huế

Phó thủ tướng Bùi Thanh Sơn (thứ hai từ trái qua) đến tận nhà (đường Đống Đa, TP Huế) thăm, tặng quà gia đình ông Nguyễn Văn Tiên dịp 27/7/2025

Chứng kiến vua Bảo Đại thoái vị

Những ngày tháng Tám lịch sử, chúng tôi đến thăm cụ ông Võ Viết Đức - 107 tuổi, ở số 41 Xuân 68, phường Phú Xuân, TP Huế. Cụ là một trong số ít người còn lại ở cố đô Huế từng dự lễ thoái vị của vua Bảo Đại.

Ánh mắt còn tinh anh, giọng nhỏ nhẹ, ông kể: “Tui nhớ rõ chiều 30/8/1945 nớ (đó). Người ta kéo nhau về trước cửa Ngọ Môn rất đông để chứng kiến vua Bảo Đại thoái vị, trao ấn kiếm cho chính quyền cách mạng. Tui cũng có mặt trong đám đông nớ”. Khi đó, nhà ông ở đường Nhà Thương Nhỏ (lúc bấy giờ có tên là Rue de L’hopital Thành Nội), cách Ngọ Môn chưa đầy 1km. Ông Đức có mặt ở đó từ khá sớm. Bấy giờ, ông 27 tuổi, làm nhân viên nhà in, đánh máy, đóng sách vở.

“Vua, quần thần cùng phái đoàn chính phủ cách mạng đứng trên lầu Ngọ Môn (lầu Ngũ Phụng nằm trên cửa Ngọ Môn). Tui đứng gần cửa nhưng cũng không thấy rõ mặt vua lắm. Sau đó, tui nghe nói vua Bảo Đại nói một câu bất hủ Thà làm dân một nước độc lập còn hơn làm vua một nước nô lệ. Dân hoan hô dữ lắm” - ông kể.

Ông Võ Viết Đức sinh năm Mậu Ngọ (1918) ở phường Thái Trạch, Thành nội Huế. Nguyên quán của ông là huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam. Cha ông ra kinh đô làm lính kỵ mã của triều đình, dưới triều Thành Thái rồi lấy vợ Huế, sinh con trong Kinh thành Huế. Học xong sơ học yếu lược (primaire élémentaire) ở Trường tiểu học Paul Bert gần cửa Thượng Tứ (Trường tiểu học Phú Hòa, phường Phú Xuân, TP Huế hiện nay), ông Đức nghỉ học, đi làm thợ.

Hết làm thợ nhà in, đánh máy chữ, đóng sách, ông làm thợ sơn mài. Tháng 9/1945, ông đăng ký vào lực lượng giải phóng quân Thuận Hóa và được đưa về làm thư ký văn phòng của ông Lê Tự Đồng - Ủy viên Ban Quốc phòng của UBND Cách mạng lâm thời tỉnh Thừa Thiên, đặc phái viên quân sự của khu 4 tại Huế. Ở đây, ông Đức còn làm văn thư cho ông Hoàng Anh, lúc đó là Phó chủ tịch UBND Cách mạng lâm thời tỉnh Thừa Thiên.

Đáp lời kêu gọi kháng chiến, cuối tháng 9/1945, ông Võ Viết Đức có mặt trong đoàn giải phóng quân Thuận Hóa tham gia Nam tiến, chiến đấu ở chiến trường Nha Trang. Đầu năm 1946, ông về lại Huế và được phân công làm cận vệ cho ông Trần Hữu Dực - Chủ tịch Ủy ban Hành chính kháng chiến Trung Bộ.

“Tui làm gạc đờ co (garde du corps, tức vệ sĩ) cho ông Dực, nên ông đi mô là tui theo nấy, đi khắp cả mấy tỉnh Trung Bộ. Tháng 10/1946, tui theo ông Dực ra tận Hà Nội đón Cụ Hồ từ Pháp dự hội nghị Fontainebleau trở về”.

Sau chuyến ra Hà Nội, ông Đức được lệnh đưa 2 cán bộ cao cấp vô Vinh và Huế. 2 vị cán bộ này là ông Cù Huy Cận - Thứ trưởng Bộ Nội vụ của Chính phủ Liên hiệp kháng chiến Việt Nam Dân chủ cộng hòa - và nhà thơ Xuân Diệu - Đại biểu Quốc hội khóa I.

“Đó là chuyến đi nhớ đời của tui vì được tháp tùng 2 người nổi tiếng, cùng 2 ông chứng kiến những hình ảnh đau thương sau trận đói Ất Dậu 1945 suốt dọc đường từ Hà Nội vô Vinh. Chuyến đi đó đã thôi thúc tui đến với nhiếp ảnh” - ông Đức nhớ lại.

Đến năm 1947, mặt trận kháng chiến ở Huế vỡ, em trai ông là chiến sĩ Việt Minh bị Pháp giết chết, ông ra khỏi tù, về nhà chăm sóc cha mẹ già, kiếm sống bằng nghề “chớp bóng” với chiếc máy ảnh mới mua, hiệu Lumiere của Pháp và theo đuổi đam mê nhiếp ảnh. Một mình ông vừa chụp, vừa tự tráng phim, rọi ảnh.

Sau này, ông Võ Viết Đức là nhiếp ảnh gia có tiếng của làng nhiếp ảnh xứ Huế cùng với những tên tuổi nổi tiếng như Nguyễn Khoa Lợi, Tôn Thất Dung, Lê Quang, Trần Nguyên Cáo, Nguyễn Hữu Đính, La Cảnh Lưu, Ích Sanh, Lê Viêm...

Năm 1978, ông Võ Viết Đức là một trong những thành viên sáng lập Phân hội Nhiếp ảnh Bình Trị Thiên. Được chứng kiến cảnh vị vua cuối cùng của triều Nguyễn trao ấn kiếm để thoái vị là khoảnh khắc đáng nhớ trong đời ông.

Nhiếp ảnh gia Võ Viết Đức (bên trái) kể về những sự kiện ở cố đô Huế cách đây 80 năm

Sức mạnh nhân dân làm nên mùa thu lịch sử

Ký ức về cuộc tổng khởi nghĩa tháng 8/1945 ở Huế cách đây 80 năm vẫn còn nguyên vẹn trong tâm trí ông Nguyễn Văn Tiên - 98 tuổi, cán bộ tiền khởi nghĩa. Khi đó, ông học ở Trường Quốc học Huế, sớm giác ngộ lý tưởng cách mạng, trở về quê nhà ở xã Lộc Bổn, huyện Phú Lộc, tỉnh Thừa Thiên tham gia phong trào đấu tranh.

Ông Nguyễn Văn Tiên kể: “Khi đó, tui 18 tuổi, làm Phó bí thư Đoàn Thanh niên cứu quốc xã Lộc Bổn, cùng đồng đội vận động đồng bào giành chính quyền xã. Sau đó, tụi tui huy động dân giành chính quyền ở tổng An Nong, huyện Phú Lộc và đến ngày 19/8/1945 thì giành chính quyền huyện. Ngày 23/8/1945, hàng vạn người từ các huyện tập trung về TP Huế, bao vây các cơ quan đầu não của chính quyền tay sai rồi giành lấy chính quyền”.

Chiều 23/8/1945, hàng vạn người dân Huế cùng các đội cứu quốc quân tiến về sân vận động Huế, mang theo cờ đỏ sao vàng, hô vang các khẩu hiệu “Việt Nam độc lập muôn năm!”, “Nước Việt Nam của người Việt Nam”.

Khí thế cách mạng của quần chúng đã biến cuộc mít tinh do chính phủ Trần Trọng Kim tổ chức - nhằm mừng sự kiện Nhật trao trả quyền cai trị Nam Kỳ cho triều đình Huế - trở thành cuộc biểu dương lực lượng cách mạng.

Tại đây, ông Tố Hữu - Chủ tịch Ủy ban Khởi nghĩa tỉnh Thừa Thiên - đọc diễn văn tuyên bố chính quyền đã về tay nhân dân, đồng thời ra mắt UBND Cách mạng lâm thời tỉnh Thừa Thiên.

Ngày nay, Huế vẫn còn đó Ngọ Môn rêu phong, sân vận động từng là nơi nhân dân họp mặt và con đường 23/8 phía trước Ngọ Môn như những lời nhắc nhở về một mùa thu lịch sử, khi nhân dân đứng lên giành lấy chính quyền.

Ông Nguyễn Trung Chính - 96 tuổi, nguyên Phó bí thư thường trực Tỉnh ủy tỉnh Thừa Thiên - Huế - vẫn còn nhớ rõ những ký ức hào hùng, sục sôi của những ngày tháng 8/1945. Ông kể, khí thế cách mạng của nhân dân lúc bấy giờ lên rất nhanh, mọi người chuẩn bị sẵn sàng vũ khí, công cụ lao động để xuống đường giành chính quyền.

Ông cho rằng, Cách mạng Tháng Tám ở Huế có ý nghĩa rất lớn, góp phần làm nên thắng lợi trọn vẹn của cuộc cách mạng cả nước. Điểm nổi bật của cuộc cách mạng này là sự khôn khéo của Mặt trận Việt Minh trong việc tập hợp, huy động sức mạnh toàn dân. Điều đáng nói là khi đó, Đảng bộ Thừa Thiên - Huế hết sức nhân văn, không để xảy ra đổ máu nhưng vẫn đạt được thắng lợi.

Thuận Hóa