Không để cơ chế “chấp nhận rủi ro” trong nghiên cứu khoa học bị lợi dụng

Làm rõ “cơ chế thử nghiệm có kiểm soát”

Đồng tình với hầu hết quy định trong dự thảo luật, đại biểu Nguyễn Hoàng Bảo Trân (tỉnh Bình Dương) cho rằng, Việt Nam cần có cơ chế đặc thù, vượt trội để phát triển khoa học, công nghệ (KHCN), đổi mới sáng tạo. Nhưng dự thảo quy định về các chương trình, nhiệm vụ KHCN đặc biệt mà lại thiếu các tiêu chí cụ thể để xác định, từ đó có thể dẫn tới tình trạng lạm dụng, tùy tiện, thiếu minh bạch, thiếu kiểm soát.

Sinh viên Trường đại học Quốc tế, Đại học Quốc gia TPHCM làm thí nghiệm khoa học - Ảnh: P.T.

Vì vậy, bà đề nghị bổ sung vào dự thảo nội dung “Chính phủ quy định cụ thể tiêu chí xác định nhiệm vụ, chương trình đặc biệt, cơ chế quản lý tài chính đặc thù, cơ chế giám sát, kiểm tra” để tránh phát sinh nhiệm vụ không thực sự cần thiết, tránh chỉ định thiếu minh bạch, khó đánh giá chính xác hiệu quả của các chương trình, dự án KHCN.

Dự thảo luật có quy định về cơ chế thử nghiệm có kiểm soát theo từng loại hình công nghệ và lĩnh vực. Cụ thể, tổ chức, cá nhân thực hiện nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo không bị truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc trách nhiệm dân sự đối với thiệt hại gây ra cho Nhà nước nếu đã tuân thủ đầy đủ quy trình, quy định trong quá trình triển khai và không có hành vi gian lận, vi phạm pháp luật hoặc sử dụng sai mục tiêu, phạm vi, kinh phí.

Bà Nguyễn Hoàng Bảo Trân nhận định, đây là cơ chế cho phép thử nghiệm cái mới, có chấp nhận rủi ro. Thực tế, nhiều đề tài nghiên cứu sau khi nghiệm thu không được ứng dụng, gây lãng phí, làm suy giảm niềm tin vào nghiên cứu khoa học.

Bà nói: “Quy định về cơ chế thử nghiệm có kiểm soát là cánh cửa quan trọng để mô hình công nghệ mới ra đời, phát triển”. Nhưng bà cũng đề nghị luật hóa cụ thể cơ chế thử nghiệm có kiểm soát để tạo cơ sở pháp lý rõ ràng, tăng cường vai trò điều phối của Chính phủ và trách nhiệm phối hợp liên ngành, làm rõ quyền và trách nhiệm của tổ chức, cá nhân.

Phân biệt rủi ro với lỗi chủ quan

Liên quan tới cơ chế thử nghiệm có kiểm soát, đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga (tỉnh Hải Dương) ủng hộ việc chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu khoa học nhưng đề nghị phải minh bạch hóa để quy định này không bị lợi dụng, lạm dụng. Dự thảo phải làm rõ ranh giới giữa rủi ro chấp nhận được (sai số mô hình, thất bại thử nghiệm) và sai phạm không thể miễn trừ (gian lận, thiếu đạo đức trong nghiên cứu).

Theo bà, cần thành lập hội đồng có chuyên môn sâu và độc lập để đánh giá rủi ro; thiết lập quỹ riêng cho nghiên cứu mạo hiểm, vận hành theo cơ chế “đầu tư rủi ro công”, đánh giá dựa trên tiềm năng sáng tạo chứ không chỉ là đầu ra hữu hình.

Đồng quan điểm, đại biểu Nguyễn Văn Huy (tỉnh Thái Bình) yêu cầu phân biệt rành mạch giữa rủi ro với lỗi chủ quan hoặc vi phạm đạo đức nghiên cứu, đồng thời có cơ chế cho phép tổ chức, cá nhân thực hiện nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo không phải chịu trách nhiệm dân sự đối với những thiệt hại gây ra cho Nhà nước, ảnh hưởng đến cộng đồng. Đi kèm với đó, cần bổ sung các quy định về nguyên tắc nhằm giảm thiểu rủi ro, tránh lạm dụng quy định, gây thất thoát, lãng phí trong hoạt động nghiên cứu khoa học và đổi mới sáng tạo.

Đại biểu Thạch Phước Bình (tỉnh Trà Vinh) cho rằng, cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (sandbox) đã được áp dụng ở nhiều nước. Sandbox mở ra không gian thử nghiệm linh hoạt, thúc đẩy hoạt động nghiên cứu KHCN, đổi mới sáng tạo. Tuy nhiên, để cơ chế này phát huy hiệu quả, giảm rủi ro, giảm vi phạm đạo đức, dự thảo luật cần bổ sung cơ chế phản hồi linh hoạt sớm.

Cụ thể, trong quá trình triển khai thử nghiệm có kiểm soát, cơ quan nhà nước có thẩm quyền có trách nhiệm thiết lập cơ chế trung tâm tổng hợp, phân tích phản hồi từ các tổ chức giám sát, người sử dụng sản phẩm thử nghiệm để sớm nhận thức các vướng mắc phát sinh thay vì chờ tới khi tổng kết.

Minh Quang