Ian MacLachlan - “người hùng” COVID-19 bị quên lãng

Mùa hè năm ngoái, thời điểm đại dịch COVID-19 hoành hành dữ dội với tốc độ lây nhiễm 200.000 ca mắc mới mỗi ngày trên toàn cầu, CEO của hai hãng dược Pfizer và BioNTech đã tức tốc bay đến miền nông thôn đồi núi Klosterneuburg nước Áo. Tại đây, họ đã cấp tốc đặt các đơn hàng thu gom càng nhiều hạt nano lipid (LNP) càng tốt.

Người tạo ra “kẻ dẫn đường” cho vắc xin công nghệ mRNA

LNP là “nguyên liệu” cần thiết cho vắc xin COVID-19 vang danh khắp thế giới của họ. Công dụng tuyệt vời của những hạt vật chất bé nhỏ đó được biết đến chính là nhờ phát minh nền tảng của nhà hóa sinh người Canada, Ian MacLachlan - người hầu như hiện không được thừa nhận đóng góp hay được hưởng chút quyền lợi nào về bản quyền.

Vắc xin Pfizer-BioNTech hay Moderna được thiết kế dựa trên công nghệ sử dụng phân tử mRNA để hướng dẫn hệ miễn dịch của cơ thể chống lại virus. Nhưng để có thể đưa nó vào tế bào con người một cách an toàn, mRNA cần được bao bọc trong một màng chất béo siêu nhỏ cấu tạo bởi các LNP.

Người đã sáng tạo ra hệ truyền dẫn dược chất (DDS) bao gồm bốn hạt LNP giúp phân tử mRNA của các vắc xin Moderna và Pfizer được “đóng gói” để có thể di chuyển vào tế bào cơ thể một cách thành công mỹ mãn, không ai khác là Ian MacLachlan.

Ian MacLachlan - Ảnh: Forbes

Theo điều tra của Tạp chí Forbes, nhà khoa học 57 tuổi từng là giám đốc chuyên môn của hai hãng dược nhỏ, Protiva Biotherapeutics và Tekmira Pharmaceuticals. Từ năm 1996, sau khi lấy bằng tiến sĩ hóa sinh, MacLachlan đã gia nhập và lãnh đạo nhóm phát triển công nghệ đột phá như một “kẻ dẫn đường” cho mRNA này.

Bất chấp sự phủ nhận, các luận chứng khoa học và tài liệu kỹ thuật mà các công ty đã nộp cho Cơ quan Quản lý Thuốc và thực phẩm Hoa Kỳ (FDA) theo quy định, thể hiện rằng cả vắc xin Moderna và Pfizer-BioNTech đều đang sử dụng công nghệ DDS tương tự phát minh của nhóm MacLachlan.

Trước đây, Moderna luôn tuyên bố rằng chỉ sử dụng công nghệ DDS độc quyền của riêng mình. Nhưng đến lúc phải làm thử nghiệm vắc xin COVID-19 trên chuột, họ buộc phải dùng bốn loại lipid LNP với tỷ lệ giống hệt công nghệ của MacLachlan.

Cũng vậy, tài liệu FDA cho thấy, vắc xin của Pfizer và BioNTech sử dụng bốn loại lipid LNP với tỷ lệ gần như chính xác công nghệ mà MacLachlan và nhóm của ông đã được cấp bằng sáng chế nhiều năm trước.

Nhà khoa học Katalin Karikó - “mẹ đẻ” của vắc xin COVID-19 công nghệ mRNA và hiện là ứng viên hàng đầu cho giải Nobel sắp tới - cũng phải thừa nhận: “Rất nhiều công lao thuộc về Ian MacLachlan. Tiếc rằng ông đã không cho tôi cơ hội được sử dụng hệ truyền dẫn DDS của ông để xây dựng nên công nghệ mRNA của mình. MacLachlan có thể là một nhà khoa học vĩ đại, nhưng lại thiếu tầm nhìn”, bà nói.

Trước khi quyết định gia nhập BioNTech năm 2013, Karikó cho hay bà đã bị cuốn hút bởi phát minh của nhóm MacLachlan, cho nên Công ty Tekmira của ông mới là chọn lựa được bà ưu tiên số một để đầu quân khi đó.

Từ bỏ vinh quang vì chán ngấy cuộc chiến pháp lý

Theo Karikó, bảy năm trước, MacLachlan đã quyết định từ bỏ vị trí của mình tại Tekmira, đồng nghĩa với việc rời xa khám phá xuất sắc của mình cùng bất kỳ phần thưởng tiềm năng nào sau này.

Các cuộc chiến pháp lý lộn xộn và đấu đá nhau trong ngành công nghiệp sinh học về các công nghệ đã khiến cảm xúc của ông trở nên rất phức tạp. Ông đã bị thiệt hại, thậm chí có thể bị coi thường, nhưng ông biết rằng ông đã giúp cứu thế giới.

“Có một nhóm người đã cống hiến rất nhiều cuộc đời của họ cho sự phát triển của công nghệ DDS này. Họ đã cho đi cả trái tim và linh hồn của mình, luôn dành phần tốt nhất của bản thân để phát triển các công nghệ”, MacLachlan nói chua chát với Nathan Vardi - biên tập viên cao cấp của Forbes.

Sự tranh chấp giữa MacLachlan với cựu đồng nghiệp Thomas Madden (đến từ Anh quốc) là gốc rễ của các tranh cãi và kiện tụng liên quan công nghệ DDS mà vắc xin mRNA ngày nay đang dựa vào để thành công.

Nếu như MacLachlan và cộng sự đã có khám phá quan trọng đưa đến một phương pháp truyền dẫn mới bao bọc vật liệu di truyền bằng 4 hạt nano lipid LNP, thì Madden chỉ có công đưa ra một phiên bản sửa đổi đối với một trong bốn loại LNP đó mà thôi. Và việc này được Madden phát triển cùng một đối tác của MacLachlan là Alnylam - công ty công nghệ sinh học có trụ sở tại Massachusetts.

Vòng kiện tụng đầu tiên năm 2008 dẫn đến kết quả MacLachlan vẫn là giám đốc chuyên môn của Tekmira, còn Madden sớm bị sa thải. Dù bầm dập, Madden lập một công ty mới vào năm 2009 để tiếp tục làm việc với Alnylam. Tekmira đã phản ứng bằng cách kiện Alnylam, rằng công ty công nghệ sinh học Massachusetts đã “âm mưu” với Madden và cộng sự để giành quyền sở hữu công nghệ DDS do MacLachlan phát triển.

Xung đột pháp lý này được giải quyết vào năm 2012, Alnylam phải trả cho Tekmira 65 triệu USD và phải chuyển hàng chục bằng sáng chế lại cho Tekmira. Theo thỏa thuận, Madden và công ty của mình được cấp một giấy phép để sử dụng hạn chế công nghệ của MacLachlan.

Katalin Karikó - “mẹ đẻ” của vắc xin mRNA - bị phát minh của Ian MacLachlan cuốn hút từ rất sớm - Ảnh: Forbes

Chính giữa cuộc chiến pháp lý dữ dội này, nhà hóa sinh người Hungary Katalin Karikó lần đầu tiên xuất hiện trước cửa nhà MacLachlan, bởi như đã nói, bà đã sớm hiểu rằng công nghệ DDS của MacLachlan đang nắm giữ chìa khóa để mở ra tiềm năng của công nghệ mRNA.

Thậm chí từ năm 2006, bà đã bắt đầu gửi thư mời MacLachlan hợp tác đưa công nghệ DDS bốn lipid của ông vào công nghệ mRNA đột phá của bà. Nhưng đáng tiếc, do bị cuốn vào các vụ kiện tụng, MacLachlan đã bỏ qua lời đề nghị của Karikó.

Biết rõ nguồn gốc công nghệ khiến “người hùng” ám ảnh

Đối với nhà khoa học cần mẫn nhưng phải thường xuyên làm việc với các luật sư đã gây ra hậu quả lớn cho MacLachlan. Ông cảm thất buồn chán và rời Tekmira vào năm 2014. Ông bán cổ phần trong công ty, mua một chiếc “nhà di động” Winnebago Adventurer lái đi chơi 5.200 dặm xuyên Canada cùng vợ mới và hai con. “Tôi đã kiệt sức và mất tinh thần,” ông nói.

Sau khi vắc xin Moderna và Pfizer-BioNTech được cấp phép, Drew Weissman - nhà nghiên cứu mRNA nổi tiếng tại Đại học Pennsylvania - kết luận rằng cả hai đều sử dụng công nghệ DDS của MacLachlan nhưng có chỉnh sửa một trong bốn loại lipid.

Thomas Madden hiện đã làm việc cho liên danh Pfizer-BioNTech và sử dụng các phiên bản của hai trong bốn loại lipid. Theo Madden, vắc xin Pfizer-BioNTech được FDA “bật đèn xanh” nếu không có những cải tiến của nhóm ông đối với các LNP.

Trong khi BioNTech từ chối bình luận, thì trong một tuyên bố bằng văn bản gửi Forbes, Moderna xác nhận họ dùng phát minh của Công ty Tekmira cho một số sản phẩm cũ, nhưng các sản phẩm mới bao gồm vắc xin COVID-19 đã chuyển sang công nghệ mới hơn.

Moderna, Pfizer-BioNTech đang trên con đường tiến đến doanh số bán vắc xin đạt 45 tỷ USD vào năm 2021 và không trả một xu nào cho MacLachlan. Các nhà sản xuất vắc xin COVID-19 khác, chẳng hạn như Gritstone Oncology, gần đây đã đồng ý trích 5-15% doanh số cho công nghệ DDS hiện do các công ty cũ của MacLachlan nắm giữ, nơi ông không còn cổ phần.

“Tôi sẽ không dành phần đời còn lại của mình để đối phó với những điều này. Nhưng rõ ràng nó rất ám ảnh. Mỗi ngày mở máy tính xem tin tức buổi sáng, hơn phân nửa là thông tin về vắc xin và tôi không nghi ngờ gì về việc vắc xin hiện đang sử dụng công nghệ mà chúng tôi đã phát triển. Tôi chắc chắn mình đã đóng góp. Nó mang đến cho tôi nhiều cảm xúc lẫn lộn vì tôi biết rõ nguồn gốc của công nghệ”, MacLachlan nói.

Nam Anh (theo Forbes)