Hướng nghiệp là giúp học sinh chạm vào đời sống

Phóng viên: Theo bà, hướng nghiệp cho học sinh ở cấp học nào là phù hợp nhất và hoạt động này cần thực hiện ra sao để có hiệu quả thực chất?

Tiến sĩ Vũ Thu Hương: Học sinh bước vào cấp THCS, THPT mới bắt đầu có tư duy độc lập, có khả năng quan sát và đặt câu hỏi. Lúc đó mới nên nói đến hướng nghiệp. Nhưng hướng nghiệp không phải là vẽ đường cho các em đi mà là giúp các em trải nghiệm thực tế để hiểu rõ bản thân.

Tôi thường nói rằng, nghề nghiệp phù hợp không phải là nghề bạn thích hay bạn giỏi mà là nghề mà bạn chịu đựng được lâu dài. Rất nhiều bạn trẻ chọn nghề theo sở thích mà không lường trước đặc thù công việc. Ví dụ, có bạn rất thích ngành y, học rất giỏi nhưng lại không thức khuya được, vậy thì không thể theo nghề bác sĩ. Sở thích và năng lực chỉ là điều kiện cần, còn điều kiện đủ là khả năng chịu đựng với môi trường của nghề đó. Mà điều này chỉ có thể được nhìn thấy qua thực tế va chạm chứ không thể học từ sách hay từ lời khuyên của người lớn.

* Bà từng nói “có một khoảng trống lớn khiến học sinh khó hình dung về nghề nghiệp”?

- Tôi gọi đó là “khoảng trống 70%”, tức là trẻ đang mất đi 70% cơ hội học từ cuộc sống thực tế. Hệ thống giáo dục hiện nay thiên về lý thuyết, còn những tiết học gắn với đời sống lại dần bị cắt bỏ. Ngày xưa, học sinh có ngoại khóa, lao động công ích, trải nghiệm nghề trong cộng đồng. Còn bây giờ, các em phần lớn chỉ học trong lớp, qua sách vở. Khi không được tiếp xúc với cuộc sống, không được va chạm thì làm sao trẻ hiểu được giá trị của lao động hay sự đa dạng của nghề nghiệp?

Thực tế, học sinh Việt Nam đang sống trong một “môi trường công nghiệp”, tức là bị bao bọc, được cha mẹ và nhà trường sắp xếp sẵn mọi thứ. Trẻ không có cơ hội tự thử, tự thất bại, tự nhận biết rủi ro. Vì thế, nhiều em dù học giỏi vẫn dễ bị lừa, dễ mất phương hướng do thiếu kỹ năng sống thực tế. Khi thanh thiếu niên không hiểu mình thích gì, giỏi gì, có thể chịu được điều gì thì nói đến hướng nghiệp chỉ là hình thức.

* Vậy đâu là hướng giải quyết cho khoảng trống ấy, đặc biệt là khi các trường còn lo chạy đua cho kịp chương trình?

- Trước hết, phải nhìn nhận rằng, vai trò lớn nhất trong hướng nghiệp là của nhà trường. Giáo dục không thể chỉ truyền đạt kiến thức mà phải giúp học sinh chạm vào đời sống. Để làm được điều đó, cần cả lý thuyết và thực hành.

Về lý thuyết, nên có những tiết học riêng để học sinh bàn về nghề, không phải để thi mà để nói về trải nghiệm, chia sẻ ước mơ, viết cảm nhận. Năm 2020, Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) từng ra mắt bộ tài liệu hướng nghiệp dành cho học sinh từ 14 tuổi, nhưng rất ít người biết đến. Điều này cho thấy, ngay cả phần lý thuyết, ngành GD-ĐT của ta cũng đang bỏ ngỏ. Về thực hành, nhà trường nên mở rộng các hoạt động trải nghiệm như tổ chức cho học sinh tham quan cơ sở y tế, xưởng sản xuất, đài truyền hình, văn phòng hành chính… để thấy nghề diễn ra thế nào. Khi trẻ được thấy, làm, trải nghiệm thì ảo tưởng sẽ giảm đi, hiểu biết sẽ tăng lên. Đó mới là “học hướng nghiệp” đúng nghĩa.

* Phụ huynh có thể hỗ trợ con như thế nào trong việc định hướng nghề nghiệp, thưa bà?

- Gia đình không cần và cũng không đủ kỹ năng, kiến thức để dạy con về nghề mà nên tạo cơ hội cho con trải nghiệm cuộc sống. Ví dụ, cho con cùng đi chợ, tự chọn thực phẩm, so sánh giá, lập thực đơn, tính các khoản chi tiêu trong tuần; cho con phụ việc nhà, quản lý tiền tiêu vặt, tự tổ chức sinh nhật, tự lo một chuyến đi nhỏ. Những việc ấy giúp trẻ học được cách quan sát, quản lý, ra quyết định và chịu trách nhiệm. Đó là nền tảng của năng lực nghề nghiệp. Tôi từng yêu cầu con tôi tổ chức “lễ trưởng thành” 18 tuổi hoàn toàn bằng công sức của con. Khi làm xong, bạn ấy mới nhận ra mình có năng khiếu tổ chức sự kiện và sau này chọn con đường đó. Nếu tôi chỉ nói suông thì con sẽ chẳng bao giờ tin.

* Xin cảm ơn bà.

Uông Ngọc (thực hiện)