Hành trình của văn chương Việt từ trang báo xưa

Từ “tập làm văn” đến truyện nhiều kỳ

Báo chí cách mạng Việt Nam được ghi nhận từ dấu mốc thành lập Báo Thanh Niên ngày 21/6/1925 tại Quảng Châu (Trung Quốc), trước đó là báo chí Quốc ngữ. Những tờ báo cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX như Gia Định Báo, Nam Kỳ… chủ yếu đăng tin công vụ, truyện ngụ ngôn phương Tây. Một số tờ khác như Thông Loại Khóa Trình, Nông Cổ Mín Đàm, Đăng Cổ Tùng Báo… đăng truyện dịch từ Trung Quốc, trong đó có Tam Quốc diễn nghĩa. Phần lớn nội dung các tờ này là những bài viết ca tụng tinh thần Nho gia với các mẩu chuyện hướng đến trung hiếu, tề gia trị quốc hoặc tam tòng tứ đức.

Đến Đông Dương tạp chí (1914) và đặc biệt trên Nam Phong tạp chí (1918) đã xuất hiện các bài viết du ký, ghi chép, thơ và mục “tập làm văn” cho các cây bút nữ. Trong 2 thập niên đầu thế kỷ XX, chữ Quốc ngữ vẫn đang trong giai đoạn phổ cập (ở miền Bắc) và phổ biến (ở miền Nam). Phần lớn bài viết trên báo chí giai đoạn này đều của các bậc trí thức Nho học và tân học. Lực lượng cầm bút là nữ lưu trí thức có bài đăng báo trong khoảng thời gian ấy không nhiều, nổi bật có Đạm Phương nữ sử, Madam Nguyễn Đức Nhuận (Cao Thị Khanh), Huỳnh Thị Bảo Hòa…

Năm 1929, Phụ Nữ Tân Văn ra đời góp phần mang đến một luồng gió tươi mới trên nhiều bình diện tinh thần, bao gồm văn chương. Tác phẩm của nhà văn Hồ Biểu Chánh bắt đầu xuất hiện trên Phụ Nữ Tân Văn, cùng với những cây bút nổi tiếng ở khắp 3 miền lúc bấy giờ: Manh Manh nữ sĩ (Nguyễn Thị Kiêm), Diệp Văn Kỳ, Cao Văn Chánh, Thiếu Sơn, Đào Trinh Nhất… Bài thơ Tình già của Phan Khôi được in trên tờ báo này, tạo ra một cuộc “bút chiến” trong cả nước về thơ mới.

Thập niên 1930-1940, tờ Phong Hóa (1932) và Ngày Nay (1936) ra đời đã ghi dấu ấn đặc biệt với sự thay đổi trong tư duy sáng tác và sự chuyển mình của văn học trên báo chí. Nhóm Tự Lực Văn Đoàn không chỉ có ảnh hưởng sâu rộng trên phương diện báo chí mà còn mở ra một trường phái/trào lưu sáng tác mới theo khuynh hướng lãng mạn và cổ vũ cho phong trào Thơ Mới.

Trước năm 1930, truyện ngắn đăng tải trên các báo phần lớn là truyện dịch, phóng tác hoặc chỉ mới xuất hiện những sáng tác theo phong cách mới, thoát khỏi cổ văn (với thể văn biền ngẫu). Tuy nhiên, sau năm 1930, truyện ngắn, truyện nhiều kỳ, thơ, tiểu thuyết được sáng tác, đăng báo ngày càng nhiều và đánh dấu mốc cho văn học hiện đại. Nếu Phong Hóa - Ngày Nay có Nhất Linh, Khái Hưng, Thạch Lam, Hoàng Đạo… thì Báo Tiểu Thuyết Thứ Bảy (1934) có Vũ Đình Long, Nguyễn Công Hoan, Nam Cao, Nguyễn Tuân, Thanh Châu, Ngọc Giao… Khi các tư tưởng và khuynh hướng sáng tác đối lập nhau, trên các tờ báo văn chương thời điểm ấy liên tục nổ ra các cuộc “bút chiến”, tranh luận về quan điểm “nghệ thuật vị nghệ thuật” hay “nghệ thuật vị nhân sinh”. Điều đó được thấy trong tác phẩm Đời thừa của nhà văn Nam Cao (in trên Tiểu Thuyết Thứ Bảy, 1943).

2 tờ báo Quốc ngữ - Đông Dương tạp chí và Nam Phong tạp chí như một bước đệm, tạo đà cho văn học Việt Nam hiện đại phát triển rực rỡ trên báo chí cách mạng từ thập niên 1930, với các tờ: Hữu Thanh, Thực Nghiệp, Thần Chung, Sông Hương, Phong Hóa, Ngày Nay, Tiểu Thuyết Thứ Ba, Tiểu Thuyết Thứ Bảy…

Văn học cách mạng và những dòng chảy

Bên cạnh 2 dòng chảy gây tranh cãi - văn học lãng mạn và văn học hiện thực phê phán (giai đoạn 1930-1945), còn có một dòng chảy mạnh mẽ xuyên suốt từ những năm đầu thập niên 1920 đến năm 1975: văn học cách mạng. Văn chương không tách rời hiện thực đất nước và vận mệnh dân tộc mà ở đó, văn học đã thật sự cất lên tiếng nói của thời đại. Thế hệ viết nên những tác phẩm sống mãi với thời gian có Tố Hữu, Nguyễn Đình Thi, Hoàng Cầm, Quang Dũng, Nguyễn Tuân, Kim Lân, Tô Hoài…; lớp nhà văn thời kháng chiến chống Mỹ có Phạm Tiến Duật, Lê Anh Xuân, Nguyễn Quang Sáng, Nguyễn Khoa Điềm…

Báo chí và văn chương trong những năm kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ đều là những ghi chép thời đại, phản ánh hiện thực và truyền tinh thần yêu nước. Từ chiến khu Việt Bắc, nhà văn Võ Huy Tâm hoàn thành tiểu thuyết Trong vùng mỏ (đăng nhiều kỳ trên Báo Lao Động, 1954). Từ năm 1956, các tác phẩm của nhà văn Nguyễn Quang Sáng in trên Báo Văn Nghệ của Hội Nhà văn Việt Nam.

Trước đó, các báo vừa đăng tải thông tin thời sự vừa dành đất cho truyện ngắn/truyện dài/tiểu thuyết có Báo Tự Do, Trung Bắc Tân Văn, Lục Tỉnh Tân Văn… Riêng Báo Quân Đội Nhân Dân suốt giai đoạn 1951-1979 (theo tư liệu còn lưu trữ tại Thư viện Quốc gia Việt Nam) vừa cập nhật tình hình chiến sự vừa dành đất cho văn chương. Năm 1979, tờ báo này còn in truyện dài kỳ Bóng đen vùng mèo (tác giả Trần Hữu Tòng) về cuộc sống và chiến đấu nơi miền biên giới…

Nhìn lại thành tựu của 100 năm báo chí cách mạng cũng nhìn thấy 1 thế kỷ của văn học Việt Nam hiện đại. Suốt 100 năm qua, báo chí cách mạng vận động và phát triển không ngừng, đồng thời là “cái nôi” cho văn học đổi mới và đạt nhiều thành tựu. Giữa những dòng chảy văn chương qua từng giai đoạn còn có những nhánh rẽ khác của văn học thiếu nhi, văn học cất tiếng nói nữ quyền, văn học đô thị miền Nam… Sau năm 1975 là những dấu ấn khác của văn học hậu chiến, hậu hiện đại và giờ là văn chương đương đại…

Lục Diệp