Bài 10: Nữ kỹ sư Việt chế tạo máy biến áp 500kV đầu tiên tại Đông Nam Á

Những ngày đầu khi đất nước vừa thống nhất, một kỹ sư trẻ đã chọn đứng giữa những bản vẽ kỹ thuật phức tạp để bắt đầu hành trình mà thời điểm ấy được xem là “không tưởng”: đưa Việt Nam vươn tới tự chủ công nghệ điện siêu cao áp.

Đó là bà Nguyễn Thị Nguyệt - nữ kỹ sư đầu tiên của Việt Nam thiết kế thành công máy biến áp 110kV, 220kV, 500kV, đưa Việt Nam thành nước đầu tiên ở Đông Nam Á, và là một trong 12 quốc gia trên thế giới chế tạo được máy biến áp 500kV. Kỳ tích này mang dấu ấn của lòng quả cảm, sự hy sinh, ý chí không bao giờ chùn bước và say mê khoa học kỹ thuật đến cháy bỏng.

“Chị nghĩ ra sản phẩm mới đi, để có việc cho chúng em làm”

Sinh năm 1950 tại Nghệ An, lớn lên trong chiến tranh, ước mơ của bà là khoác áo bộ đội, cầm súng chiến đấu. Nhưng khi thầy cô nhắc lời Bác - “Thi đua là yêu nước. Học tập cũng là yêu nước. Em có khả năng, em phải học tiếp, sau này hòa bình còn xây dựng đất nước” - bà đã chọn con đường khoa học. Bà thi đậu Trường đại học Bách khoa Hà Nội, học khoa Điện, tốt nghiệp kỹ sư loại xuất sắc ngay trước ngày thống nhất đất nước.

Kỹ sư Nguyễn Thị Nguyệt - Ảnh: Nhân vật cung cấp

Ra trường, được phân công về Nhà máy Sửa chữa sản xuất thiết bị điện Đông Anh, bà xin làm việc ở phòng thiết kế để được phát huy khả năng sáng tạo. Thời kỳ đầu, nhà máy gặp rất nhiều khó khăn do phải cạnh tranh với sản phẩm nhập khẩu. Ít việc, nhiều công nhân phải nghỉ làm. Một lần, nhóm công nhân níu tay bà: “Chị nghĩ ra sản phẩm mới đi, để có việc cho chúng em làm với!”. Câu nói ấy khiến bà trăn trở, rồi nhanh chóng biến thành ý tưởng. Lần lượt hàng trăm công trình nghiên cứu thiết kế, sửa chữa, phục hồi các máy biến áp từ 6, 10, 15, đến 35 kV ra đời.

Năm 1992, kỹ sư Nguyễn Thị Nguyệt bắt tay vào thiết kế máy 110kV. Hơn một năm vất vả cùng các cộng sự, máy biến áp 110 kV được hoàn thành, nhưng không nơi nào dám cho thử nghiệm. Nay ở tuổi 75, bà vẫn nhớ rõ, mãi đến năm 1995 - lần đầu tiên đóng điện cho máy biến áp 110kV tại trạm biến áp Vĩnh Yên, một đội xe cứu hỏa đậu sẵn để xử lý nếu có sự cố.

Hàng trăm cán bộ, lãnh đạo, chuyên gia cân não xem nên đóng điện hay chưa. Mãi đến trưa, lãnh đạo Tổng công ty Điện lực Việt Nam đứng ra đảm bảo và hoàn toàn chịu trách nhiệm nếu xảy ra sự cố - thì điện mới được đóng. “Vừa đóng điện xong, máy chạy êm ru. Tôi sung sướng quá, lúc đó mới dám chắc chắn là đã thành công”, bà xúc động nói.

Muốn khoa học phát triển phải dám mạo hiểm

Khi Tổng công ty Thiết bị điện Đông Anh quyết định chế tạo máy biến áp 500kV siêu cao áp - trong ngành nhận định đây là sự đánh cược mạo hiểm. Lý do vì trên thế giới lúc đó chỉ có khoảng 10 nước chế tạo được máy này.

Tại một cuộc họp với lãnh đạo ngành điện, sau khi nghe bà đề xuất ý tưởng chế tạo máy biến áp 500kV, có vị nói: “Chúng tôi không mạo hiểm bỏ hàng trăm tỉ đồng để triển khai cái không có kết quả chắc chắn”. Nhưng bà quả quyết: “Trong nghiên cứu khoa học, không có sự mạo hiểm thì không bao giờ thành công. Muốn khoa học phát triển phải dám mạo hiểm”.

Bữa cơm tại Nhà máy thủy điện Đa Mi (tỉnh Lâm Đồng) của kỹ sư Nguyệt cùng cán bộ, công nhân kỹ thuật - Ảnh: Nhân vật cung cấp

Để thiết kế, chế tạo máy biến áp 500kV, nhóm của bà phải đồng thời giải quyết hàng loạt vấn đề như điều kiện nhà xưởng, giải pháp công nghệ, phương thức vận chuyển. Riêng phần lõi máy, bà đã phải thiết kế trên 750 bản vẽ. Công ty thì phải vay ngân hàng cả trăm tỉ đồng (năm 2008) với lãi suất cao.

Hoàn thiện được thiết kế ban đầu, bà mời nhóm chuyên gia Trung Quốc sang góp ý. Sau khi xem bản thiết kế, họ cười ồ: “Bà ấy chẳng biết gì về máy 500kV cả”. Một người bạn là tiến sĩ ở Nga cũng ái ngại: “Một mình Nguyệt không thể làm nổi đâu”.

Biết là vô cùng khó khăn, song bà không vì những trắc trở ban đầu mà nản lòng, thay vào đó là gắng sức làm việc ngày đêm. Bà kể: “Trong giấc ngủ tôi cũng mơ về máy, lúc ăn tôi nghĩ đến máy, đi đường thì nghĩ tới những chi tiết thiết kế. Mỗi lúc mệt mỏi tôi lại nhẩm đọc câu thơ của Bác - Quyết chí ắt làm nên - để tiếp thêm sức mạnh”.

Cuối cùng, sau hai năm, ngày 7/10/2010, chiếc máy siêu biến áp 500kV đầu tiên ở Đông Nam Á do nữ kỹ sư Việt Nam chế tạo đã đóng điện thành công. Việt Nam trở thành nước thứ 12 trên thế giới sản xuất thành công loại máy này.

Bà Nguyệt cười: “Nhưng cũng không trôi chảy ngay từ đầu. Có một sự cố nghiêm trọng khi bắt đầu chạy máy tại Ninh Bình. Hôm ấy trời mưa, vừa đóng điện thì cả hệ thống máy biến áp hơn 200 tấn rung bần bật, máy gầm lên. Tôi rất hoảng sợ nhưng vẫn đủ bình tĩnh để đoán ngay là bị ngắn mạch. Phần máy là do tôi lắp đặt nên chắc chắn không thể có vấn đề, chỉ có thể là đấu nhầm dây - do đơn vị khác thi công”. Kiểm tra thì đúng là đấu nhầm dây. Sau khi đấu lại, máy chạy êm ru”.

Khi đến tuổi hưu, kỹ sư Nguyễn Thị Nguyệt vấn cống hiến thêm hơn 10 năm cho ngành điện, từ phòng thiết kế đến các công trình thủy điện ở Tây Nguyên. Gần 70 tuổi, bà mới chịu thảnh thơi cùng con cháu.

Tiếp nối hành trình của bà và thế hệ đi trước, cuối năm 2024, nhóm kỹ sư kế cận đã chế tạo thành công máy biến áp 500kV gam 3x300MVA - máy có công suất lớn nhất trên lưới truyền tải điện quốc gia. Việt Nam trở thành một trong số ít quốc gia (cùng với Ukraina, Trung Quốc, Hàn Quốc và Ấn Độ) thiết kế thành công máy siêu biến áp này.

Thành công trong khoa học không phân biệt nam - nữ

Nhớ lại những ngày tháng phải tập trung nghiên cứu, luôn về nhà muộn, không thể lo chồng con bữa ăn đúng giờ; kỹ sư Nguyệt tâm sự: “Thành công trong khoa học không phân biệt nam hay nữ, mà chia đều cho những người có ý chí, có đam mê. Song trong công việc, phụ nữ phải chịu nhiều thiệt thòi”.

Kỹ sư Nguyễn Thị Nguyệt giám sát máy biến áp 500kV - Ảnh: Nhân vật cung cấp

Bà day dứt mãi là khi nghiên cứu máy biến áp 110kV, con bị bệnh, sốt nhưng có việc gấp nên bà đánh liều dặn con: “Mẹ phải vào nhà máy, hướng dẫn cho các chú thi công một lúc là mẹ về ngay”. Nhưng bị cuốn vào công việc, bà vô tình quên đứa trẻ đang ốm nằm nhà đợi mẹ. Mãi đến khi xong việc bà mới sực nhớ ra con bệnh, nhanh chóng chạy về nhà thì thấy mặt con đỏ gay vì sốt quá cao...

Những ngày tháng miệt mài nghiên cứu, bà cũng quên chăm sóc bản thân. Có lần nửa đêm đang ngủ thì nhận được điện thoại có sự cố trong nhà máy, bà lao ngay ra khỏi nhà, tóc không kịp chải.

“Vào đến nhà máy mới thấy mình một chân cao, một chân thấp; nhìn xuống thì phát hiện một chân đi dép mình, chân còn lại đi dép của con, đầu thì bù, tóc thì rối mà tự phá lên cười. Vậy nên tôi luôn biết ơn người bạn đời đã luôn thông cảm, đứng sau ủng hộ niềm đam mê công việc của tôi”, bà Nguyệt chia sẻ.

Minh Tuệ

Bài cuối: Người dẫn đường trên hành trình tìm công lý cho phận đời yếu thế