AI giúp gìn giữ tri thức truyền thống

Công cụ số hoá và bảo vệ di sản

Trí thông minh nhân tạo (AI) đang chứng minh vai trò là cứu cánh công nghệ trong việc bảo tồn và tái sinh những tri thức đang mai một, đặc biệt tại các cộng đồng bị ảnh hưởng bởi biến đổi khí hậu hoặc sự lãng quên văn hóa. Alifosina Mtseteka - một nông dân ngoài 60 tuổi, sống tại làng Chisemphere (Malawi) - đã tìm đến “sức mạnh AI” khi cánh đồng đậu bắp bị rệp tấn công và mọi cách thức bảo vệ truyền thống đều thất bại. Nhờ lời khuyên của chatbot Ulangizi AI - một chatbot nông nghiệp thông minh, bà đã dùng thuốc hóa học phù hợp giúp cây trồng lại khỏe mạnh.

Tại Ấn Độ, chính phủ thực hiện số hóa tri thức y học cổ truyền bằng Thư viện kỹ thuật số Tri thức truyền thống (TKDL). Nền tảng này tích hợp các hệ thống chữa bệnh cổ xưa như Ayurveda và Siddha, đóng vai trò như một cơ chế chống lại hành vi chiếm đoạt tri thức và thương mại hóa trái phép. Tương tự, Viện Y học phương Đông Hàn Quốc (KIOM) phát triển một mô hình nghiên cứu mới có tên là Smart-Herbalomics, tích hợp AI với các công nghệ phân tích sinh học tiên tiến nhằm chuẩn hóa quy trình sản xuất thảo dược truyền thống.

Một nông dân Malawi hỏi chatbot Ulangizi AI về cách trồng cải xanh tốt nhất - ẢNH: THOKO CHIKONDI (Rest of World)

Không chỉ dừng ở y học và nông nghiệp, các cộng đồng bản địa còn tự tay phát triển AI để lưu giữ văn hóa. Lãnh đạo thổ dân Marina Gatto, từ bang Amazonas (Brazil) cùng cộng đồng người Mura đang xây dựng Tainá - một trợ lý AI nhằm bảo tồn văn hóa Mura, Sateré-Mawé và Tikuna. Tainá lưu trữ kiến thức truyền thống về kỹ thuật đan lát, thực vật học và những câu chuyện truyền miệng chỉ người lớn tuổi còn nhớ. Dữ liệu được lưu trữ cục bộ, cộng đồng quyết định nội dung cần chia sẻ. Công việc trên góp phần thúc đẩy niềm đam mê công nghệ trong cộng đồng và giúp người lớn tuổi kết nối với thế hệ trẻ.

Mối lo ngại sụp đổ tri thức

Mặt trái của sự phụ thuộc vào AI là nguy cơ dẫn đến sự sụp đổ tri thức trên toàn cầu. Các mô hình AI được đào tạo dựa trên dữ liệu số và dữ liệu này phản ánh sự mất cân bằng xuyên suốt lịch sử. Deepak Varuvel Dennison - nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Đại học Cornell (Mỹ) - cho biết, internet và AI có thể bỏ qua hoặc xem nhẹ những tri thức phi kỹ thuật số, đặc biệt là tri thức truyền miệng và các ngôn ngữ được coi là nguồn tài nguyên thấp. Ngoài ra, hệ thống AI có xu hướng khuếch đại những ý tưởng phổ biến, tạo một vòng lặp khiến những kiến thức địa phương, độc đáo bị lu mờ. Điều này càng trầm trọng hơn khi AI được tinh chỉnh theo sở thích của con người, thường vô tình đưa các giá trị và quan điểm của giới chuyên môn phương Tây. Nghịch lý lớn nhất là việc bỏ qua trí tuệ theo ngữ cảnh.

Thành phố Bengaluru (Ấn Độ) từng đối mặt khủng hoảng nước do hệ thống hồ tự nhiên bị lấp. Các chuyên gia buộc phải tìm đến những người lớn tuổi thuộc cộng đồng Neeruganti (người quản lý nguồn nước truyền thống) vì tri thức của họ mang tính truyền miệng qua nhiều đời, không được viết ra và hoàn toàn vắng bóng trong không gian số.

Các hệ thống AI không thể sao chép trực giác, lòng trắc ẩn hay kiểu trí tuệ ngữ cảnh xuất phát từ kinh nghiệm sống mà các cộng đồng bản địa đã đúc kết qua nhiều thế kỷ.

Chatbot Ulangizi, nghĩa là “lời khuyên” trong tiếng Chichewa, được đào tạo bằng cách kết hợp hướng dẫn của chính phủ và kiến thức canh tác truyền thống địa phương. Công cụ hiện giúp hàng ngàn nông dân tiếp cận thông tin ngay lập tức.

Linh La (theo Forbes, Rest of World, The Daily Jagran, Aeon, Atmos)