Đánh thức kho báu di sản phim Việt

Lãng phí vì câu chuyện pháp lý

Từ ngày 5 - 12/12, tại Pháp sẽ diễn ra tuần lễ Điện ảnh Việt Nam - Hành trình ánh sáng (Hiệp hội Xúc tiến phát triển điện ảnh Việt Nam và Tổ chức Khoa học và Chuyên gia Việt Nam toàn cầu tổ chức). Đây là lần đầu tiên 17 tác phẩm điện ảnh tiêu biểu của Việt Nam gồm phim truyện dài, phim ngắn, phim tài liệu sản xuất trong 50 năm kể từ ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975) được giới thiệu đến công chúng.

Việc đưa phim đi chiếu phục vụ ở các tuần phim quốc tế hoặc tuần phim trong nước đang là một trong những cách khai thác phổ biến kho tư liệu hình ảnh động. Tuy nhiên, trong thời đại kỷ nguyên số, công tác khai thác “kho báu” này không thể chỉ dừng lại ở hoạt động chiếu phim truyền thống. Hiện tại, việc lan tỏa kho phim trên nền tảng đa phương tiện vẫn gặp khó vì rào cản quy định pháp lý về bản quyền. Thế nên Viện Phim Việt Nam sau thời gian thử nghiệm phổ biến trên không gian mạng 9 phim truyện và 71 clip hình ảnh động lưu trữ đành ngưng.

Buổi chiếu phim trong chương trình Như trăng trong đêm - chuỗi sự kiện thường niên xoay quanh điện ảnh Việt Nam liên thời kỳ do Viện Phim Việt Nam phối hợp tổ chức - Nguồn ảnh: Viện Phim Việt Nam

Hành lang pháp lý là trở ngại đầu tiên để đánh thức kho phim quốc gia hiện nay. Tại hội thảo “Phát huy giá trị tư liệu hình ảnh động lưu trữ trong tình hình hiện nay” diễn ra trong khuôn khổ Liên hoan phim Việt Nam 2025 vừa qua, tiến sĩ Hà Thanh Vân (Trung tâm Xúc tiến văn hóa nghệ thuật Việt Nam) nhìn nhận: “Một trong những khó khăn lớn nhất hiện nay là tình trạng thiếu rõ ràng về chủ thể quyền sở hữu phim và tư liệu hình ảnh động. Nhiều tác phẩm được sản xuất theo cơ chế kế hoạch thời bao cấp, không có hợp đồng bản quyền cụ thể; nhiều phim chuyển giao qua các hãng đã giải thể, gây khó khăn cho việc xác định quyền khai thác, cấp phép và phân chia lợi nhuận. Luật Sở hữu trí tuệ và Luật Điện ảnh hiện hành vẫn chưa có quy định cụ thể đối với loại hình tư liệu hình ảnh động thuộc lưu trữ nhà nước”.

Bảo tồn phải đi cùng khai thác

Tư liệu phim, tư liệu hình ảnh động là những cấu thành quan trọng của điện ảnh - ngành công nghiệp văn hóa chiến lược. Khai thác tốt nguồn lưu trữ này sẽ giúp phát huy sức mạnh mềm của văn hóa, góp phần quảng bá hình ảnh Việt Nam ra thế giới. Để làm được việc đó, rất cần sự thay đổi tư duy.

Viện Phim Việt Nam đã đưa một số phim trong kho lưu trữ quốc gia lên nền tảng mạng

Luật sư Lê Quang Vinh nhấn mạnh: “Cần một sự thay đổi mạnh mẽ trong nhận thức và tư duy quản lý. Tư duy cần chuyển dịch từ bảo tồn sang bảo tồn kết hợp khai thác thương mại hiệu quả giúp di sản điện ảnh thực sự sống và phục vụ mục tiêu phát triển quốc gia”. Muốn vậy, không nên bỏ lỡ nguồn thu từ việc bán bản quyền cho các nền tảng OTT, có thể cấp phép bản quyền theo thời hạn hoặc gói nội dung. Theo đó, một phim Việt kinh điển có thể được cấp phép với mức từ 5.000-20.000 USD theo mô hình phát sóng có thời hạn.

Trong thời đại công nghệ số, ứng dụng những giải pháp công nghệ như AI, blockchain, VR cũng là cách thay đổi tư duy lưu trữ.

Để kho tư liệu hình ảnh động do Nhà nước sở hữu vừa được bảo tồn bền vững vừa lan tỏa trong đời sống đương đại, còn phải để di sản tái sinh. Tiến sĩ Ngô Phương Lan - Chủ tịch Hiệp hội Xúc tiến phát triển điện ảnh Việt Nam - gợi ý về việc làm lại hoặc làm phần tiếp theo những tác phẩm điện ảnh vang bóng một thời, tạo ra những sản phẩm mới có ngôn ngữ điện ảnh hiện đại hợp thị hiếu người xem. Tiến sĩ Hà Thanh Vân khuyến khích các nhà sáng tạo trẻ thực hiện các phim ngắn, video art, podcast, VR tái hiện ký ức điện ảnh bằng ngôn ngữ hiện đại để di sản điện ảnh không bị đóng khung vì truyền thông kém.

Nhìn chung, tư liệu hình ảnh động không chỉ có vai trò quan trọng, giá trị lớn lao với hoạt động sản xuất phim mà còn với đời sống xã hội. Đây là nguồn thông tin để con người hiểu về quá khứ và kiến tạo tương lai. Để tối ưu hóa giá trị di sản văn hóa này, cần một tầm nhìn chiến lược quốc gia và sự phối hợp mạnh mẽ giữa các đơn vị nhà nước.

Hương Nhu