Tự hào về cường quốc lương thực của thế giới

Năng suất không phải là mục tiêu cuối cùng

Việt Nam từng trải qua nạn đói năm 1945 cướp đi sinh mạng của hơn 2 triệu người. Chính từ những mất mát đó, an ninh lương thực luôn được xem là trụ cột của quốc gia và được Chính phủ ưu tiên hàng đầu.

Trước năm 1986, Việt Nam từng là quốc gia nhập khẩu gạo. Nhưng Đảng, Chính phủ đã sớm tìm đường tháo gỡ. Cụ thể, năm 1981, Trung ương Đảng có Chỉ thị 100-CT/TW (khoán 100) về cải tiến công tác khoán, mở rộng “khoán sản phẩm đến nhóm lao động và người lao động” trong hợp tác xã nông nghiệp. Chính phủ đã chủ trương giao khoán sản phẩm đến nhóm lao động, bước đầu tạo động lực sản xuất.

Đến ngày 5/4/1988, Nghị quyết 10 (khoán 10) ra đời, tạo đột phá về cải cách kinh tế. Khoán 10 trao lại quyền cho nông dân, biến họ từ người làm thuê cho tập thể thành chủ thể sản xuất. Sản lượng lúa nhờ đó tăng vọt từ 18,2 triệu tấn (năm 1986) lên 24,5 triệu tấn (năm 1990). Năm 1989, Việt Nam lần đầu xuất khẩu 1,4 triệu tấn gạo.

Việt Nam trở thành nhà xuất khẩu là kết quả của đất đai màu mỡ, thiên nhiên ưu đãi, sự ưu tiên đầu tư cho thủy lợi, cho nghiên cứu giống lúa, của việc chuyển sang cơ chế thị trường. Từ chỗ từng thiếu ăn, sau hơn 3 thập niên, Việt Nam đã đưa hơn 158 triệu tấn gạo ra thế giới, có mặt ở hơn 150 quốc gia và vùng lãnh thổ.

Hiện nay, mỗi năm, Việt Nam sản xuất trên 40 triệu tấn lúa, đủ nuôi sống gần 100 triệu dân và giữ vững vị trí trong nhóm 3 nước xuất khẩu gạo lớn nhất toàn cầu. Ban đầu, Việt Nam chủ yếu xuất khẩu gạo trắng phổ thông, còn hiện nay, Việt Nam xuất khẩu gạo từ các giống lúa đặc sản như OM18, Đài Thơm 8, ST24, ST25 với giá bán cao hơn gạo thường 1,3-1,5 lần, góp phần giúp Việt Nam định hình thương hiệu gạo quốc gia.

Năm 2024, Việt Nam xuất khẩu 9,18 triệu tấn gạo, đạt kim ngạch 5,75 tỉ USD, tăng mạnh cả lượng và giá trị so với năm 2023. Dự kiến năm nay, Việt Nam tiếp tục xuất khẩu ít nhất 8 triệu tấn gạo, nhiều khả năng vươn lên vị trí nhà xuất khẩu gạo lớn thứ hai thế giới, chỉ sau Ấn Độ. Nhưng, đi kèm với thành tựu, vẫn còn những điều cần cải thiện. Việc thâm canh 3 vụ/năm, lạm dụng phân bón, thuốc bảo vệ thực vật hóa học khiến đất đai suy kiệt, môi trường nông nghiệp bị đe dọa. Cần khẳng định, năng suất không phải là mục tiêu cuối cùng. Điều chúng ta cần ưu tiên là giá trị và sự bền vững. Việt Nam đang triển khai đề án “1 triệu héc ta lúa giảm phát thải”. Đây là hướng đi mới, vừa giúp hạ thấp chi phí đầu vào, vừa giảm phát thải khí nhà kính, vừa gia tăng giá trị hạt gạo trên thị trường quốc tế.

Ông Đỗ Hà Nam - Chủ tịch Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA

Nhớ thời chính quyền TPHCM “xé rào” cứu đói

Sau năm 1975, TPHCM phải đối mặt với nhiều thách thức. Nền kinh tế thời bao cấp cùng với sức ép của chiến tranh - đặc biệt là cuộc chiến tranh biên giới Tây Nam và phía Bắc - đã đẩy đất nước vào tình trạng khủng hoảng, thiếu thốn lương thực. Người dân phải ăn độn bo bo, sắn, khoai lang.

Trong giai đoạn khó khăn nhất (cuối những năm 1970, đầu những năm 1980), chính quyền TPHCM đã không cam chịu bị động. Thời điểm đó, việc thu mua lúa gạo thuộc thẩm quyền của trung ương. Cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt - khi đó là Bí thư Thành ủy TPHCM - đã mạnh dạn chỉ đạo “xé rào” cơ chế, quyết tâm cứu đói dân. Ông chỉ đạo bà Ba Thi (Nguyễn Thị Ráo) - Giám đốc Công ty Lương thực TPHCM - xuống đồng bằng sông Cửu Long mua lúa với giá 2,5 đồng/kg, trong khi giá lúa do trung ương quy định chỉ là 0,52 đồng/kg.

Sự đột phá này đã tạo ra hiệu ứng đô mi nô. Giá lúa khắp vùng Tây Nam Bộ tăng lên 2,5 đồng/kg khiến cơ chế giá cũ bị vô hiệu hóa. Quyết định táo bạo của ông Võ Văn Kiệt không chỉ cứu sống người dân Sài Gòn mà còn giải phóng nông dân cả nước khỏi cơ chế giá lỗi thời, mở đường cho những thay đổi lớn về sau, như mua lúa của nông dân với giá sát thị trường, sau đó xuất khẩu để lấy ngoại tệ mua nguyên vật liệu, tạo ra động lực để phục hồi sản xuất và việc làm.

Nhờ những chính sách táo bạo như thế, đời sống người dân TPHCM đã từng bước được cải thiện, các công trình mới được xây dựng, những dòng kênh đen được làm sạch, các tuyến đường mới được mở ra, tạo nên một diện mạo mới cho thành phố.

Phó giáo sư, tiến sĩ Trần Hoàng Ngân - Đại biểu Quốc hội, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu phát triển TPHCM

Ngành lương thực tự hào có nhiều doanh nghiệp tầm cỡ

Sau ngày đất nước thống nhất (năm 1975), nhiều doanh nghiệp nhà nước chủ lực đã lần lượt được thành lập, tiêu biểu như Vinafood II, Vinamilk, Tài Ký, Agrex Sài Gòn (năm 1976), Cholimex, Cầu Tre (năm 1983).

Vinafood II ban đầu mang tên Tổng công ty Lúa gạo Miền Nam, sau đổi thành Tổng công ty Lương thực Miền Nam (1978) với nhiệm vụ đảm bảo nguồn cung lúa gạo cho TPHCM và khu vực phía Nam. Vinamilk ra đời với tên gọi Công ty Sữa - Cà phê Miền Nam, tiếp quản 3 nhà máy sữa lớn. Cơ sở bột năng Tài Ký phát triển thành Công ty cổ phần Bột - Thực phẩm Tài Ký. Cholimex được thành lập dưới hình thức công tư hợp doanh. Thách thức lớn nhất của ngành lương thực, thực phẩm trong giai đoạn này là sự trói buộc của cơ chế kế hoạch hóa tập trung. Tất cả hoạt động sản xuất, kinh doanh đều phải tuân theo chỉ tiêu do Nhà nước phân bổ. Doanh nghiệp không được tự ý mua bán nguyên liệu đầu vào, dù là những thứ đơn giản nhất.

Ngay từ khi đất nước bắt đầu công cuộc đổi mới (năm 1986), TPHCM đã tiên phong trong cải cách và hội nhập. Ngành lương thực, thực phẩm đã nhanh chóng chuyển mình theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa. TPHCM trở thành trung tâm chế biến, xuất khẩu lương thực, thực phẩm hàng đầu cả nước, từ gạo, thủy sản đến sữa, nước giải khát, bánh kẹo, đồ gia vị… Nếu ví nền kinh tế Việt Nam như một con tàu lớn thì TPHCM chính là đầu tàu - nơi khởi phát nhiều chuyển động kinh tế của cả nước.

Nhiều doanh nghiệp ra đời trong giai đoạn này như Vifon (năm 1993), Satra (năm 1995), Safoco (năm 1995). Các doanh nghiệp của TPHCM không còn chỉ đáp ứng nhu cầu trong nước mà từng bước đưa sản phẩm ra thị trường thế giới. Nhiều thương hiệu để lại dấu ấn mạnh mẽ: Vifon nổi bật với mì ăn liền; Safoco với gạo và mì sợi chất lượng cao; Vinamilk trở thành biểu tượng của ngành sữa Việt; Agrex Sài Gòn và Tài Ký phát triển mạnh mảng xuất khẩu nông sản; Satra vươn lên thành đầu tàu xúc tiến thương mại và đầu tư vào chế biến thực phẩm.

Năm 1998, Hội Lương thực Thực phẩm TPHCM (FFA) được thành lập, tạo nên mạng lưới liên kết ngành chặt chẽ, đóng vai trò trung tâm kết nối doanh nghiệp, tư vấn chính sách và thúc đẩy hợp tác quốc tế. Trong giai đoạn này, nguồn vốn đầu tư nước ngoài (FDI) đổ mạnh vào TPHCM, đặc biệt là trong lĩnh vực lương thực, thực phẩm. TPHCM trở thành điểm đến của nhiều tập đoàn đa quốc gia như Nestlé Việt Nam, Orion Food Vina, Acecook, Ajinomoto, Meiji, Lotte, Jollibee… Để cạnh tranh, nhiều doanh nghiệp nội địa đã chủ động tái cấu trúc, đổi mới công nghệ, xây dựng thương hiệu. Sự xuất hiện của các doanh nghiệp FDI đã góp phần làm thay đổi diện mạo ngành, tạo áp lực tích cực buộc doanh nghiệp nội phải lớn lên, chuyên nghiệp hóa, từng bước hội nhập vào chuỗi giá trị toàn cầu.

Đại dịch COVID-19 và biến động kinh tế toàn cầu tạo ra nhiều thách thức: chuỗi cung ứng đứt gãy, giá nguyên liệu tăng cao, khó khăn về hậu cần, áp lực cạnh tranh quốc tế gia tăng. Tuy vậy, đây cũng là giai đoạn mà các doanh nghiệp tái cấu trúc, đầu tư công nghệ, số hóa quản trị, chuyển hướng mạnh sang thương mại điện tử và đẩy mạnh khai thác thị trường nội địa. Nghị quyết 98 của Quốc hội trao cho TPHCM những cơ chế đặc thù nhằm khơi thông mọi nguồn lực. Nhờ chính sách vượt trội, nhiều doanh nghiệp ngành lương thực, thực phẩm TPHCM được tiếp cận vốn vay ưu đãi để đổi mới công nghệ. Việc hình thành vùng kinh tế lớn bao gồm Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu tạo cơ hội đột phá, tối ưu hóa chuỗi cung ứng. Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân tiếp tục tạo điều kiện cho ngành phát triển mạnh mẽ.

Bà Lý Kim Chi - Chủ tịch Hội Lương thực Thực phẩm TPHCM (FFA)