Trường đại học vẫn chưa thể tự chủ hoàn toàn

Tiến sĩ Phạm Đỗ Nhật Tiến - nguyên trợ lý Bộ trưởng Bộ GD-ĐT - nhận định, việc tự chủ của các trường đại học đến nay vẫn diễn ra trong đắn đo, nhọc nhằn, trắc trở; giữa quyền tự chủ trên văn bản với quyền tự chủ trên thực tế vẫn còn khoảng cách khá lớn do những chồng chéo về mặt pháp lý trong tổ chức thực hiện.

Đào tạo thạc sĩ ngành khoa học máy tính tại Trường đại học Khoa học tự nhiên thuộc Đại học Quốc gia TPHCM - Ảnh: Nguyễn Loan

Theo ông, quyền tự chủ đại học đã được nêu trong Luật Giáo dục năm 1998. Sau hơn 10 năm thí điểm, từ ngày 1/7/2019, khi Luật Giáo dục đại học năm 2018 có hiệu lực thi hành, mọi cơ sở giáo dục đại học đều được tự chủ toàn diện. Nhờ cơ chế tự chủ, các trường được chủ động trong vấn đề tài chính, tổ chức, nhân sự, đào tạo, nghiên cứu, hợp tác quốc tế… thay vì phải xin và chờ duyệt.

Sau khi được trao quyền tự chủ, nhiều trường đã chủ động mở thêm ngành đào tạo đáp ứng nhu cầu của xã hội, nhất là sau khi có Thông tư 02/2022 và 12/2024. Ngoài ra, tự chủ đại học cũng giúp các trường chủ động đổi mới nội dung chương trình đào tạo, phương pháp giảng dạy; kiểm định chất lượng giáo dục theo hướng tiếp cận với khu vực và quốc tế. Số công trình khoa học được công bố quốc tế tăng liên tục (riêng năm 2024, Việt Nam công bố hơn 19.000 bài báo quốc tế, nhiều gấp 10 lần so với năm 2010). Các trường cũng chủ động xây dựng chính sách đãi ngộ để thu hút nhân tài, đầu tư cho nghiên cứu khoa học, chuyển giao công nghệ, ứng dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn… Tuy nhiên, các trường vẫn chưa thể tự chủ hoàn toàn.

Phó giáo sư, tiến sĩ Đỗ Phú Trần Tình - Viện trưởng Viện Phát triển chính sách, Đại học Quốc gia TPHCM (VNUHCM) - cho hay, với cơ chế tự chủ, VNUHCM đã đẩy mạnh đào tạo, nghiên cứu. Năm 2024, VNUHCM công bố 3.055 bài báo quốc tế trên Scopus, nằm trong tốp 801-850 bảng xếp hạng đại học tốt nhất thế giới và tốp 184 châu Á. Đặc biệt, VNUHCM đã triển khai chương trình thu hút, giữ chân và phát triển các nhà khoa học trẻ xuất sắc, các nhà khoa học đầu ngành nhằm xây dựng đội ngũ trí thức tinh hoa. Đến tháng 10/2025, VNUHCM đã tuyển được 48 nhà khoa học.

Thế nhưng, theo ông, dù là một trong những đơn vị đầu tiên được thí điểm tự chủ đại học, đến nay, VNUHCM vẫn bị vướng những rào cản về phân cấp, phân quyền. Về tổ chức và bộ máy nhân sự, theo quy định hiện hành, mỗi trường đại học chỉ có tối đa 3 phó hiệu trưởng dù có tổng quy mô đào tạo 40.000 sinh viên hay 4.000 sinh viên. Trong khi đó, do có quy mô đào tạo rất lớn, các trường đại học thành viên của VNUHCM cần nhiều phó hiệu trưởng hơn để đảm nhận và chia sẻ các hoạt động.

Cũng theo ông, thủ tục phong hàm giáo sư, phó giáo sư quá rườm rà; chương trình đào tạo lĩnh vực sức khỏe, luật và đào tạo trình độ tiến sĩ vẫn phải thông qua Bộ GD-ĐT phê duyệt trong khi các trường có thể tự làm tốt việc này. Hiện vẫn chưa có cơ chế pháp lý rõ ràng để chính quyền địa phương đặt hàng các trường đại học, thiếu cơ chế “dùng chung” chuyên gia giữa các đơn vị.

Theo phó giáo sư, tiến sĩ Trần Mai Ước - Trường đại học Ngân hàng TPHCM - để các trường đại học tự chủ thực sự, cần hoàn thiện thể chế, minh định rõ quyền tự chủ về học thuật, nhân sự, tài chính, tổ chức và hợp tác quốc tế. Tự chủ không chỉ dừng lại ở việc cho phép các trường tự quyết định chương trình đào tạo mà phải trao quyền mạnh mẽ để họ mở những ngành học mới mang tính tiên phong như trí tuệ nhân tạo (AI), công nghệ bán dẫn, AI đa phương thức, AI tạo sinh, AI lý giải được (Explainable AI -XAI).

Tiến sĩ Đỗ Phú Trần Tình đề xuất, cho phép thí điểm cơ chế tự chủ ở một số trường đại học trọng điểm trong việc quy định về cơ cấu tổ chức và bộ máy nhân sự, cho phép một số trường tự quyết số lượng phó hiệu trưởng và cơ cấu phòng ban theo quy mô, đặc thù hoạt động và nhu cầu thực tiễn; cho phép thí điểm xét và công nhận chức danh giáo sư, phó giáo sư trên cơ sở tuân thủ các tiêu chuẩn chung do Thủ tướng Chính phủ ban hành; giao quyền hoặc ủy quyền cho các đại học trọng điểm được phê duyệt thực hiện các chương trình đào tạo đối với các ngành đào tạo giáo viên, lĩnh vực sức khỏe, luật và chương trình đào tạo trình độ tiến sĩ…

Giáo sư, tiến sĩ Nguyễn Thị Thanh Mai - Phó giám đốc VNUHCM - kiến nghị thí điểm cơ chế tự chủ toàn diện về tổ chức, nhân sự và học thuật, cho phép các đại học chủ động trong mô hình quản trị, công nhận chức danh khoa học và phát triển chương trình đào tạo chất lượng cao.

Ngọc Anh