Phường Xuân Hòa - TPHCM: Nơi lưu ký ức giữa lòng đô thị

Bên cạnh Nhiêu Lộc và Bàn Cờ, 2 phường mới thành lập từ các phường của quận 3 cũ, Xuân Hòa là cái tên còn khá mới mẻ. Nhưng thực ra, đây là vùng đất mang bề dày lịch sử lâu đời, từng được ghi nhận trong sách sử từ năm 1880. Không chỉ là dấu ấn địa danh, Xuân Hòa còn lưu giữ nhiều ký ức văn hóa nơi có ngôi đình cổ Xuân Hòa trăm năm tuổi và một bến tắm ngựa từng nhộn nhịp thời xưa.

Đình Xuân Hòa được xây dựng từ thế kỷ XIX là nơi lưu giữ bản sắc văn hóa địa phương trong lòng đô thị hiện đại

Đình Xuân Hòa: Chứng nhân văn hóa trăm năm giữa lòng phố thị

Xuất hiện trên bản đồ Nam kỳ từ thế kỷ XIX, địa danh Xuân Hòa được hình thành khi thôn Tân Định được đổi tên thành thôn Xuân Hòa, thuộc tổng Bình Chánh Thượng vào năm 1880. Cùng thời điểm đó, đình Tân Định cũng được đổi tên thành đình Xuân Hòa, tại địa chỉ 129 đường Lý Chính Thắng, phường Xuân Hòa ngày nay.

Ngôi đình mang kiến trúc truyền thống Nam bộ với khung gỗ, mái ngói âm dương, bình phong chạm hình Ông Hổ, trang trí lưỡng long tranh châu, cá hóa long… vẫn được gìn giữ gần như nguyên vẹn. Từ tiền điện kiểu nhà ba gian đến chính điện và hậu điện xây dựng theo lối tứ trụ, toàn bộ kết cấu gỗ như cột, kèo, xà, đòn tay, rui mè đều được chạm khắc tinh xảo, thể hiện kỹ thuật xây dựng cổ cùng bàn tay tài hoa của người xưa.

Bình phong hình Ông Hổ ở mặt tiền phía đường Lý Chính Thắng

Theo tư liệu ghi chép, hiện đình Xuân Hòa lưu giữ hơn 50 cổ vật quý giá có niên đại từ 100 đến 200 năm như hoành phi, liễn đối chữ Hán, chuông đồng, mõ gỗ, lư hương, long đình, bài vị... mỗi cổ vật đều là hiện thân của một lớp lang văn hóa, tâm linh và ký ức cộng đồng.

Giống như hầu hết các ngôi đình ở Nam bộ, đình Xuân Hòa thờ thần thành hoàng bổn cảnh phù hộ cư dân thôn làng và các vị thần dân gian như Ngũ Hành Nương Nương, Quan Thánh Đế Quân, Bạch Mã Thái Giám... Hằng năm, đình tổ chức lễ kỳ yên vào 3 ngày từ 14 đến 16, tháng Hai âm lịch. Đây là dịp để người dân tưởng nhớ công đức tiền nhân và cầu cho quốc thái dân an.

Năm 2003, đình Xuân Hòa được UBND TP.HCM công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp thành phố. Không chỉ là nơi lưu giữ các giá trị lịch sử, kiến trúc, đình Xuân Hòa còn có vai trò gìn giữ bản sắc văn hóa địa phương giữa lòng đô thị đang không ngừng đổi thay.

Bến tắm ngựa: Ký ức về những chiếc xe thổ mộ Sài Gòn xưa

Đối diện đình Xuân Hòa và những ngôi nhà tường cao ráo, những căn biệt thự kín cổng cao tường, phía bên kia đường là dòng kênh Nhiêu Lộc. Khi xe thổ mộ còn thịnh hành ở Sài Gòn, khu vực bờ kênh Nhiêu Lộc, phía trước đình Xuân Hòa, đã hình thành bến tắm ngựa. Đây là một trong những bến tắm ngựa nổi tiếng khu vực Sài Gòn, Chợ Lớn và Mỹ Tho. Bến là một bãi đất rộng, thường có người từ nơi khác dắt ngựa đến tắm, nên cả khu đất quanh đó đều được gọi chung là bến tắm ngựa. Cứ đến trưa, khi vắng khách, các chủ xe ngựa thường chạy từ đường Mã Lộ (bên hông chợ Tân Định) sang đây, dẫn ngựa xuống kênh tắm mát, tạo nên một khu vực tắm ngựa quen thuộc. Đây chính là nơi nghỉ ngơi của các chú ngựa sau một ngày rong ruổi kéo xe mệt mỏi.

Bến tắm ngựa ngày xưa giờ đã trở thành phố xá nhộn nhịp, sầm uất

Bến tắm ngựa còn được gọi là xóm Lách, nhưng có vẻ như tên xóm Lách không được sử dụng nhiều và cũng không được nhiều người nhớ đến. Khi ấy, con đường dẫn ra bến (thường được gọi là lộ đất) được đắp cao, mặt đất thoai thoải trườn xuống mép kênh. Nhà cửa còn thưa thớt, phần lớn là nhà vách phên, lợp lá; một số ít cất bằng vách ván, mái tôn. Nhà xây gạch mái ngói chỉ lác đác vài căn dọc theo mặt lộ.

Theo lời kể của những người từng sống ở khu vực này, vào cuối thập niên 1940, đường xuống bến còn rộng rãi, thoáng đãng. Kênh khi ấy cũng rộng, nhà cửa chưa chen sát vào bãi cát. Trẻ con trong xóm thường rủ nhau ra đây tắm kênh, nô đùa, lặn ngụp thỏa thích. Các chú xà ích cũng hay đua ngựa, đôi khi cả xe thổ mộ hay xe chở cá cũng được đưa xuống bến tắm ngựa để rửa.

Tắm xong, những chú ngựa thường nằm trườn nghỉ ngơi trên bãi hoặc rũ lông phơi nắng. Còn các chú xà ích thì ghé vào quán nước nhỏ trên bến, lặng lẽ ngồi trên chiếc ghế đẩu, gọi ly bạc xỉu nóng, vấn điếu thuốc rê và chuyện trò đôi câu về mưa nắng, cuộc đời.

Ngày nay xe thổ mộ không còn, bến tắm ngựa ngày xưa giờ thành phố xá, nhà cửa san sát, sầm uất. Nhưng nhắc về Sài Gòn xưa, chắc chắn trong ký ức của nhiều người sẽ không thiếu hình ảnh những chiếc xe thổ mộ. Và khi đó, bến tắm ngựa trước đình Xuân Hòa là một phần ký ức khó phai. Càng đặc biệt hơn, bởi cùng với các xóm lao động vùng Bàn Cờ, Vườn Chuối, Hòa Hưng, Chí Hòa, Bến Tắm Ngựa là nơi che giấu, đùm bọc và là địa bàn hoạt động của các cán bộ Xứ ủy Nam Kỳ trong suốt 2 cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ

Việc lấy lại tên gọi Xuân Hòa cho một phường mới không chỉ là điều chỉnh địa giới, mà là hồi sinh ký ức, khẳng định chiều sâu văn hóa và lịch sử của một vùng đất. Xuân Hòa sẽ không chỉ là tên phường, mà còn là biểu tượng của quá khứ đã hòa nhịp với đời sống hôm nay, là nơi lưu giữ bản sắc giữa phố phường sầm uất.

Hoa Nguyễn