Rác thải không có biên giới hành chính

Những bức xúc của dân về ô nhiễm do rác cứ tạm lắng một thời gian lại nổi lên. Bãi tập kết quá tải, rác ùn ứ ở khu dân cư, chợ, tuyến đường… đe dọa an toàn môi trường và trật tự xã hội. Nguyên nhân là hàng chục năm qua, đơn giá xử lý rác vẫn giữ nguyên, trong khi lương tối thiểu vùng, chi phí bảo dưỡng, vận hành, công nghệ đều tăng cao. Nhà máy thua lỗ hàng trăm tỉ đồng, kiệt quệ tài chính và buộc phải ngừng hoạt động. Một nguyên nhân khác là ở nhiều tỉnh, thành, công suất xử lý của các nhà máy thấp hơn lượng rác sinh hoạt thải ra.

Khủng hoảng rác không đơn thuần bắt nguồn từ lượng rác tăng lên theo đà đô thị hóa hay du lịch phát triển, mà sâu xa hơn là vấn đề cơ chế, tài chính và mô hình quản lý. Suốt nhiều năm, giá dịch vụ xử lý rác không được điều chỉnh phù hợp, khiến nhà đầu tư mất động lực, hoạt động cầm chừng rồi kiệt quệ. Các địa phương vẫn dựa vào ngân sách eo hẹp, không đủ sức đầu tư công nghệ đốt rác phát điện hay tái chế. Mô hình thu gom, phân loại rác tại nguồn còn yếu, thiếu sự tham gia hiệu quả của cộng đồng khiến rác lẫn lộn, khối lượng lớn nhưng giá trị tái chế thấp.

Ở góc độ quản trị, rác vẫn bị xem là gánh nặng môi trường chứ chưa được nhìn nhận như một tài nguyên thứ cấp có thể biến thành điện năng, vật liệu xây dựng, phân bón hữu cơ. Trong khi thế giới đã đi xa với mô hình kinh tế tuần hoàn thì ở Việt Nam, rác vẫn còn bị xem là thứ cần bỏ đi, và phương pháp xử lý rác phổ biến vẫn là chôn lấp lộ thiên. Nếu không thay đổi cách tiếp cận, rác sẽ mãi là “điểm mù” trong chiến lược phát triển bền vững của vùng, của đất nước.

Rác thải không có biên giới hành chính nên không thể “mạnh ai nấy làm”. Một địa phương ùn ứ rác có thể kéo theo ô nhiễm nguồn nước, không khí và dịch bệnh cho cả khu vực lân cận. Thế nhưng hiện nay, mỗi tỉnh ở vùng đồng bằng sông Cửu Long vẫn tự xử lý rác theo cách riêng, thiếu hẳn quy hoạch liên kết vùng. Giải pháp căn cơ không thể là xây những bãi rác tạm, ra những quyết định mang tính tình thế mà phải xây dựng chiến lược xử lý rác toàn vùng với quy mô đủ lớn, công nghệ hiện đại và cơ chế vận hành bền vững.

Một nhà máy xử lý rác công nghệ cao có thể phục vụ cho nhiều tỉnh, nên cần hạn chế những sự đầu tư dàn trải. Chính quyền cấp vùng và trung ương phải đóng vai trò kiến tạo, huy động vốn PPP, tín dụng xanh, ODA, đồng thời khuyến khích doanh nghiệp đầu tư công nghệ đốt phát điện, ủ vi sinh, tái chế nhựa. Cộng đồng cần được nâng cao nhận thức, hình thành thói quen phân loại rác tại nguồn, giảm rác nhựa dùng 1 lần, thực hiện nguyên tắc “người gây ô nhiễm phải trả phí”. Và quan trọng nhất là phải thay đổi cách nghĩ về rác, theo hướng xem rác là tài nguyên.

Miền Tây Nam Bộ từng lập nên kỳ tích về lúa gạo, thủy sản, trái cây. Hôm nay, liệu vùng này có thể viết tiếp kỳ tích về xử lý rác thải, biến thách thức môi trường thành động lực phát triển kinh tế tuần hoàn? Câu trả lời nằm ở quyết tâm chính trị, ở cách tổ chức không gian phát triển vùng, sự đồng lòng của chính quyền và cộng đồng.

Tiến sĩ Trần Hữu Hiệp