Khó đào tạo nhân lực chất lượng cao: Vướng ở đâu?

Chi phí học tập cản bước sinh viên giỏi

Bà Trần Thị Ánh Nguyệt - chuyên viên kinh tế của Ngân hàng Thế giới (WB) tại Việt Nam - nhận định, để phát triển kinh tế đất nước, cần có đông nhân lực chất lượng cao. Các ngành sản xuất và dịch vụ công nghệ cao cần từ 28 - 90% nhân lực có trình độ đại học trở lên. Trong khi đó, hơn 60% nhân tài trong 11 lĩnh vực công nghệ chiến lược của Việt Nam làm việc ở nước ngoài sau khi được đào tạo, cho thấy chế độ đãi ngộ và môi trường làm việc trong nước chưa thu hút họ.

Sinh viên ngành khoa học máy tính, Trường đại học Khoa học tự nhiên thuộc Đại học Quốc gia TPHCM trong giờ học thực hành - Ảnh: Nguyễn Loan

Theo bà, chi phí học những lĩnh vực khoa học, công nghệ, kỹ thuật, toán học (STEM) ngày càng đắt đỏ, riêng ở bậc đại học là trên 1.300 USD/người/năm. Mức này khiến những học sinh giỏi nhưng có hoàn cảnh kinh tế khó khăn không chọn học đại học những ngành, lĩnh vực này.

Về phía người dạy, hiện có khoảng 1/3 giảng viên đại học ở Việt Nam có bằng tiến sĩ, trong khi ở các trường đại học hàng đầu châu Á, 100% giảng viên có học vị tiến sĩ. Đội ngũ nhân sự nghiên cứu của Việt Nam khiêm tốn: năm 2023 cả nước chỉ có khoảng 80.900 nhân viên nghiên cứu và phát triển, tức chỉ 8 người/10.000 dân. Để học lên thạc sĩ, tiến sĩ, người học phải tự bỏ ra phần lớn chi phí, nên họ cũng chùn bước khi muốn học lên cao.

Giáo sư, tiến sĩ Nguyễn Thị Thanh Mai - Phó giám đốc Đại học Quốc gia TPHCM (VNUHCM) - cho hay, VNUHCM sẽ ưu tiên đầu tư đào tạo nhân lực ở các lĩnh vực trọng điểm như công nghệ cao, trí tuệ nhân tạo, vi mạch bán dẫn, năng lượng sạch, vật liệu mới… Nhưng đào tạo đại trà thì dễ, đào tạo nhân lực chất lượng cao lại rất khó. VNUHCM đang đào tạo hơn 100.000 sinh viên bậc đại học nhưng chưa đến 10% số này học tiếp sau đại học.

Học sinh Trường chuyên THPT Trần Đại Nghĩa được sinh viên ngành khoa học máy tính, Trường đại học Khoa học tự nhiên thuộc Đại học Quốc gia TPHCM hướng dẫn tham quan, trải nghiệm về ngành học

Bà cho hay, phần lớn sinh viên ra trường chọn đi làm bởi chi phí học tập cao mà hầu như chưa được hỗ trợ gì. Việc chưa có tiêu chí rõ ràng về trình độ sau đại học đối với những ngành công nghệ cao cũng khiến người học không có định hướng. “Những người giỏi không học lên cao để có đủ năng lực thực hiện những nghiên cứu khoa học đỉnh cao là điều rất đáng tiếc” - bà nói.

Tiến sĩ Đoàn Ngọc Xuân - Hiệu trưởng Trường đại học Thủ Dầu Một - cho rằng, hệ thống đào tạo ở bậc đại học chưa gắn kết với doanh nghiệp và nền kinh tế nên giữa đào tạo và nhu cầu của thị trường lao động chưa ăn khớp nhau; chất lượng đào tạo giữa các ngành học trong cùng một trường không đồng đều khiến đầu ra không đồng nhất.

Cần có chính sách hỗ trợ người học

Tiến sĩ Đoàn Ngọc Xuân cho rằng, để có nguồn nhân lực chất lượng cao đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước, phải có giải pháp tổng thể từ quản trị đến đào tạo. Trong đó, phải có chính sách hỗ trợ người học, nhất là ở các ngành khoa học, kỹ thuật, công nghệ… Ngoài ra, các trường cần tái cấu trúc chương trình và phương pháp giáo dục, trong đó xác định rõ kiến thức, kỹ năng và thái độ mà sinh viên cần có khi tốt nghiệp rồi mới xây dựng chương trình; chuẩn hóa, nâng cao chất lượng các chương trình thực tập và học kỳ doanh nghiệp.

Giáo sư, tiến sĩ Nguyễn Thị Thanh Mai kiến nghị, Nhà nước cần có những chính sách cụ thể nhằm hỗ trợ người học, có chính sách đãi ngộ tốt cho nhân sự làm việc ở các vị trí đòi hỏi chuyên môn cao để sinh viên có động lực học tiếp bậc sau đại học. VNUHCM đã chủ động hợp tác, đàm phán với nhiều doanh nghiệp, đối tác, một số quỹ đầu tư để có thêm nguồn lực hỗ trợ cho sinh viên học sau đại học. Nhưng không nên để từng đơn vị làm đơn lẻ kiểu này mà nên có quỹ hỗ trợ cấp quốc gia dành cho người học.

Tiến sĩ Huỳnh Phú Minh Cường - Phó trưởng khoa Điện - Điện tử Trường đại học Bách khoa thuộc Đại học Quốc gia TPHCM - hướng dẫn sinh viên làm thí nghiệm về vi mạch và hệ thống cao tần

Phó giáo sư, tiến sĩ Mai Thanh Phong - Hiệu trưởng Trường đại học Bách khoa thuộc VNUHCM - nhận định, nhân tài vẫn là mục tiêu chủ yếu của việc đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao. Nhân tài giúp hình thành nhóm nghiên cứu xuất sắc, nhất là ở những ngành khó, ngành mũi nhọn. Cái khó để đào tạo ra họ là mức thu nhập trung bình cho giảng viên, nhà khoa học ở Việt Nam còn chênh lệch quá lớn so với thế giới và khu vực.

Ông cho hay, trong điều kiện kinh phí hạn hẹp, trường đại học phải chủ động xây dựng chế độ thu nhập theo vị trí việc làm, có những chính sách đãi ngộ minh bạch và khoa học, tạo điều kiện làm việc cho giảng viên, nhà nghiên cứu… Nhưng ở tầm quốc gia, cần có cơ chế đãi ngộ đột phá, vượt ra khỏi hệ thống lương truyền thống và có chính sách đặc thù để thu hút các nhà khoa học xuất sắc, bao gồm đãi ngộ tài chính và tạo môi trường để họ làm việc, cống hiến.

Nguyễn Loan