Khi du khách là học trò, dân địa phương là thầy giáo

Làng chài, ruộng muối thành giảng đường

Không phải đến bây giờ khái niệm du lịch học tập cộng đồng mới được nhắc đến. Từ năm 2003-2009, dưới sự hỗ trợ của các tổ chức quốc tế và nỗ lực tiên phong từ cộng đồng, Cù Lao Chàm (tỉnh Quảng Nam trước đây) trở thành mô hình đầu tiên ở Việt Nam gắn du lịch với giáo dục sinh thái. Được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc (UNESCO) công nhận là khu dự trữ sinh quyển thế giới vào năm 2009, Cù Lao Chàm trở thành nơi tổ chức các chương trình học tập ngoài thiên nhiên một cách bài bản, chuyên sâu.

Đến với Cù Lao Chàm, học sinh, sinh viên được trải nghiệm môi trường sinh thái đa dạng với trên 1.035 loài động, thực vật trên cạn và 1.309 loài sinh vật biển, tìm hiểu hệ sinh thái rạn san hô, rừng ngập mặn, học nghề đánh bắt hải sản, học cách phân loại rác tại nguồn, không dùng túi ni lông… Ở đó, người dân là giáo viên, làng chài là giảng đường sống động.

Học sinh Trường Quốc tế IEC Quảng Ngãi tham quan và học tập trên đồng muối Sa Huỳnh - Ảnh do IEC Quảng Ngãi cung cấp

Từ Cù Lao Chàm, mô hình du lịch học tập cộng đồng dần lan vào đất liền. Những lớp học thực địa được mở ở các xã Cẩm Thanh và Cẩm Kim của TP Hội An, tỉnh Quảng Nam - nơi có các hợp tác xã (HTX). Một trong những điển hình là HTX Nông nghiệp sinh thái và Du lịch cộng đồng Kim Bồng (xã Cẩm Kim trước đây). Từ một tổ du lịch học tập nhỏ, HTX Kim Bồng đã xây dựng 5 nhóm nghề gồm ngư nghiệp, di tích văn hóa, nông nghiệp hữu cơ, thủ công truyền thống, ẩm thực bản địa. HTX phối hợp nhà trường xây dựng chương trình du lịch kết hợp học tập phù hợp với học sinh, sinh viên. Tổ hợp tác Gò Hý (xã Cẩm Thanh trước đây) là nơi tổ viên truyền dạy việc tạo sản phẩm từ lá dừa, cách làm thuyền thúng, làm nghề cá.

HTX Nông nghiệp sinh thái và Du lịch cộng đồng Hòa Bắc (phường Hải Vân, TP Đà Nẵng) cũng tận dụng vùng đồi núi ven sông Cu Đê để làm du lịch học tập cộng đồng. Bên cạnh những quán cà phê bên ruộng lúa, nông trại nuôi cừu bên bờ sông để chụp hình check-in, HTX xây dựng các tour học tập tri thức bản địa Cơ Tu, cách làm nông nghiệp truyền thống và cách bảo vệ rừng đầu nguồn. Đây là cách “chậm mà chắc” để gìn giữ hồn đất, hồn người trong dòng chảy phát triển.

Vùng muối Sa Huỳnh của tỉnh Quảng Ngãi cũng đang được hồi sinh nhờ mô hình du lịch học tập cộng đồng. HTX Muối biển truyền thống và Du lịch cộng đồng Sa Huỳnh đã triển khai các chương trình học tập chuyên đề 2 ngày 1 đêm và 3 ngày 2 đêm để đưa học sinh, sinh viên đến với cánh đồng muối, học cách làm muối, tập phân loại rác, trồng cây ngập mặn và lắng nghe chuyện đời, chuyện nghề của diêm dân.

Công cụ để phát triển cộng đồng toàn diện

Bà Đỗ Thị Huyền Trâm - Giám đốc HTX Nông nghiệp sinh thái và Du lịch cộng đồng Hòa Bắc - cho biết, trong 6 tháng đầu năm 2025, HTX đã đón gần 460 sinh viên trong và ngoài nước đến học tập, nghiên cứu. Các chương trình quốc tế đang dần trở nên quen thuộc với người dân. “91% quay trở lại cộng đồng thông qua các dịch vụ homestay, xe đạp, điểm rừng, điểm vườn, dệt thổ cẩm... Đây là điều mà chúng tôi rất tự hào” - bà nói.

Du lịch học tập ở làng rau hữu cơ Thanh Đông (TP Đà Nẵng) - Ảnh: Đình Dũng

Tuy nhiên, giữ vững mô hình là điều gian nan. Bà Huyền Trâm cho hay, khó khăn lớn nhất khi làm du lịch học tập cộng đồng là người dân cần có thu nhập trước mắt để sống, trong khi muốn bảo tồn thiên nhiên, giữ nếp sống và nghề truyền thống thì phải đầu tư cho dài hạn.

Ông Võ Trí Chung (Viện Môi trường và Phát triển bền vững) cho biết, du lịch học tập cộng đồng thực chất là du lịch dựa trên nền tảng văn hóa, xã hội, môi trường, với mục tiêu học tập đa chiều. Học ở đây là học nghề truyền thống, học lịch sử làng quê, học về đặc tính dòng sông, mùa vụ, thủy lợi, các nghi lễ của cộng đồng bản xứ. Mỗi cộng đồng đều có những kho tri thức sâu rộng mà nếu tiếp cận đúng, du lịch không chỉ là hành trình khám phá mà còn là hành trình học thực sự. Theo ông, tiềm năng du lịch học tập cộng đồng ở Việt Nam rất lớn, đặc biệt ở khu vực miền Trung - nơi giao thoa văn hóa rõ nét.

Trẻ em, người lớn học cách làm muối trên đồng muối phường Sa Huỳnh, tỉnh Quảng Ngãi - Ảnh: M.T.

Tiến sĩ Chu Mạnh Trinh - chuyên gia bảo tồn, người từng tư vấn hình thành các mô hình du lịch sinh thái ở miền Trung - cho rằng, du lịch học tập cộng đồng là một công cụ phát triển cộng đồng toàn diện. Đối tượng sử dụng công cụ này cho sự phát triển chung gồm nhà quản lý, doanh nghiệp, nhà trường, người làm bảo tồn và người dân. Khi người dân được đặt vào trung tâm, quá trình học tập là 2 chiều: du khách đến học từ cộng đồng, cộng đồng học hỏi để nâng cao nội lực, cải thiện sinh kế và phát huy giá trị tài sản của cộng đồng mình. Tài sản đó không chỉ là ruộng đồng, rừng núi, dòng sông hay làng nghề mà còn là tri thức, văn hóa và kinh nghiệm bản địa cần được định danh, kết nối và phát huy thông qua cơ chế sở hữu linh hoạt gồm cá nhân, nhóm, cộng đồng.

Đại diện Trường đại học Sư phạm, thuộc Đại học Đà Nẵng cho biết, khi nhà trường hợp tác với các HTX, tri thức khoa học được đặt hàng từ thực tiễn và đi vào cộng đồng thông qua sinh viên. Ngược lại, những bài học từ cộng đồng lại trở về lớp học như một phần tri thức địa phương quý báu. Sự gặp gỡ giữa học thuật và tri thức bản địa, giữa chiến lược ngắn hạn và tầm nhìn dài hạn chính là nền tảng để mô hình du lịch học tập cộng đồng phát triển bền vững.

Nếu được tổ chức bài bản, du lịch học tập cộng đồng có thể là một cấu trúc phát triển toàn diện, nơi cộng đồng là trung tâm, học tập là cầu nối, phát triển là kết quả bền vững. Đó không còn là ngành “kinh tế không khói” đơn thuần mà là ngành học, ngành sống - nơi người dân vừa làm du lịch, vừa dạy học, vừa gìn giữ văn hóa và sinh kế cho thế hệ mai sau.

Ý kiến: Cộng đồng địa phương là nhân tố rất quan trọng Du lịch học tập là loại hình mà du khách vừa được đi du lịch, vừa được học tập những nội dung có chủ đích. Đối tượng của loại hình du lịch này có thể là học sinh, sinh viên và cả những du khách có nhu cầu học hỏi, nghiên cứu về văn hóa bản địa. Du lịch học tập đang ngày càng phát triển mạnh hơn, phát huy được nhiều giá trị, hỗ trợ tốt cho hình thức giáo dục chính quy trong nhà trường. Việc khuyến khích phát triển du lịch cộng đồng gắn với giáo dục mang lại nhiều lợi ích thiết thực, góp phần nâng cao nhận thức của người dân về bảo vệ di sản văn hóa, môi trường, bảo tồn hệ sinh thái. Đây cũng là giải pháp tốt nhất để gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc và thiên nhiên. Du lịch học tập cộng đồng góp phần tăng thu nhập, tạo thêm nhiều việc làm cho người dân địa phương, giúp cộng đồng gắn kết nhiều hơn, giúp con em địa phương có động lực học tập, có ý tưởng đóng góp kinh tế gia đình, gìn giữ gia phong, góp phần xây dựng quê hương giàu đẹp hơn. Bên cạnh sự hỗ trợ của các cấp, các ngành, tổ chức trong và ngoài nước, chính cộng đồng địa phương là lực lượng nòng cốt, là nhân tố quyết định trong việc bảo tồn và phát huy bền vững các giá trị văn hóa đã được công nhận. Người dân là lực lượng tích cực bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, bảo tồn các giá trị văn hóa và lịch sử. Phó giáo sư, tiến sĩ Võ Văn Minh - Hiệu trưởng Trường đại học Sư phạm, thuộc Đại học Đà Nẵng Người dân tự hoàn thiện mình để làm du lịch Thông qua cuộc sống, việc làm của mình, mỗi người dân là một kênh tuyên truyền hữu hiệu. Có thể thấy rõ điều này qua câu chuyện ươm cây trong cộng đồng người Cơ Tu. Qua quá trình ươm, họ biết quý cây rừng, không chặt phá cây rừng nữa mà trái lại còn làm cho rừng giàu cây hơn. Du lịch học tập cộng đồng đang giúp người dân tin hơn vào khả năng của mình và truyền đạt lại niềm tin đó cho du khách, đặc biệt là học sinh. Việc học trò lắng nghe sẽ khích lệ người dân, buộc họ phải làm tốt hơn để giảng bài cho học trò, nghĩa là chính họ tự hoàn thiện mình để trở thành những người làm du lịch thực thụ. Khi làm du lịch học tập, người dân hoàn thiện được môi trường sống, tuân thủ các quy định về bảo vệ môi trường, sản xuất sạch hơn, tôn trọng tự nhiên hơn; đời sống của họ trở nên hạnh phúc hơn, làng xóm vui vẻ, tươi đẹp hơn, con người cởi mở hơn. Tiến sĩ Chu Mạnh Trinh (Ban Quản lý khu bảo tồn biển Cù Lao Chàm) Sợi dây kết nối nhà trường với thôn bản Du lịch học tập cộng đồng bắt đầu bằng những nỗ lực gắn kết cộng đồng với công tác bảo tồn biển tại Cù Lao Chàm, sau đó lan tỏa đến các xã Cẩm Thanh, Cẩm Kim (TP Hội An, tỉnh Quảng Nam trước đây), xã Hòa Bắc (huyện Hòa Vang trước đây), TP Đà Nẵng, huyện Lý Sơn, Sa Huỳnh (trước đây), tỉnh Quảng Ngãi… Du khách tham gia tour du lịch học tập cộng đồng chiếm khoảng 10 - 15% tổng số du khách đến các địa điểm du lịch này. Chương trình Phát triển của Liên hiệp quốc (UNDP) đã hỗ trợ một số địa phương triển khai các dự án du lịch học tập. Loại hình du lịch học tập mang lại rất nhiều lợi ích, có chi phí hợp lý, rất vừa sức với đồng bào các dân tộc. Khi tham gia chương trình du lịch học tập, học sinh được rèn tính tự lập, hiểu thêm về thiên nhiên, môi trường, tầm quan trọng của việc bảo vệ môi trường, được trải nghiệm văn hóa các địa phương. Điều này góp phần xây dựng thế hệ trẻ yêu thiên nhiên và có những hành động cụ thể để bảo vệ môi trường. Sinh viên cũng có dịp để tích lũy kiến thức, kỹ năng thực tế liên quan đến các ngành học. Bên cạnh việc tiếp nhận thêm tri thức từ cộng đồng, sinh viên cũng trực tiếp giúp sức cho bản làng, ví dụ dạy công nghệ thông tin cho trẻ em ở đó hay thiết kế cảnh quan nhằm làm đẹp ngôi làng. Sự kết nối giữa nhà trường và thôn bản, giữa sinh viên với đồng bào cũng thúc đẩy con em các dân tộc thiểu số theo học đại học. Bà Nguyễn Thị Thu Huyền - điều phối viên quốc gia Chương trình Khu vực nhỏ, do UNDP và Quỹ Môi trường toàn cầu (GEF) phối hợp tổ chức

Uông Ngọc - Đình Dũng