Trao rồi thu hồi - vòng lặp mệt mỏi của giải thưởng nhiếp ảnh

Chuyện lạ mà không lạ

Tác phẩm Ánh sáng tương lai gây tranh luận khi vừa bị thu hồi giải thưởng lập tức được trao giải vàng ở cuộc thi khác - Nguồn ảnh: Ban tổ chức

Hơn 1 năm nay, việc trao rồi thu hồi giải không còn là chuyện lạ của giới nhiếp ảnh.

Tháng 8/2024, Ban Chấp hành Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam hủy bỏ, thu hồi Huy chương Vàng và giấy chứng nhận của tác phẩm Ánh sáng tương lai (tác giả Nguyễn Kim Hoàn) tại Liên hoan nhiếp ảnh nghệ thuật khu vực Đông Nam Bộ lần thứ 31 vì vi phạm thể lệ cuộc thi.

Ngày 6/9/2024, ban tổ chức (BTC) Liên hoan ảnh nghệ thuật truyền thống TPHCM (lần 49) thu hồi Huy chương Đồng của tác phẩm Chiều công trường (tác giả Lâm Điều Trung) do ghép đám mây từ kho hình ảnh của phần mềm Adobe. Ngày 10/9, tác phẩm đoạt giải Nhất mang tên Tầm cao (tác giả Nguyễn Văn Tuấn) tiếp tục bị thu hồi huy chương do sai phạm liên quan xử lý ảnh.

Cá biệt, ở cuộc thi ảnh Việt Nam - Điểm hẹn thế giới 2024 (công bố kết quả tháng 6/2024), BTC thông báo rút đến 5 giải thưởng do vi phạm quy định thể lệ. Thay vì 11 tác phẩm đoạt giải được công bố, trang web của giải thưởng chỉ còn giới thiệu 6 tác phẩm. Trong đó, tác phẩm được trao giải Nhất - Mâm xôi mùa cấy - cũng không còn tồn tại.

Những sự việc nối tiếp nhau khiến công chúng đặt câu hỏi: Vì sao sai phạm chỉ bị phát hiện sau khi công bố kết quả? Vì sao ban giám khảo - những người được xem là “người gác cửa” - lại để lọt những tác phẩm vi phạm rõ ràng về tính trung thực? Điều gì khiến một bộ phận nghệ sĩ nhiếp ảnh bỏ qua đạo đức, lòng tự trọng và sự trung thực trong sáng tạo để mang các tác phẩm phạm quy đi tranh giải?

Cùng với việc trao giải rồi thu hồi, thực tế cho thấy đang có không ít bất cập ở các giải thưởng nhiếp ảnh. Đơn cử ở vụ việc mới nhất, hội đồng giám khảo khẳng định đã nêu nghi vấn và chất vấn tác giả ngay từ giai đoạn chấm giải. Thế nhưng, tác phẩm vẫn được trao giải cao nhất để rồi sau chưa đầy 2 ngày, phản biện cộng đồng đã giúp… nhận diện trắng - đen.

Hay tác phẩm Ánh sáng tương lai dù bị hủy bỏ, thu hồi huy chương, lại được trao huy chương vàng ở một giải thưởng khác? Đáng nói hơn, tác phẩm này được trao giải ngày 23/8. Đến 29/8 có thông tin tác phẩm vi phạm quy chế, giải thưởng bị thu hồi, tác giả gửi đơn xin rút thì cùng ngày, tác phẩm này lại được vinh danh ở một cuộc thi khác.

Một thắc mắc nữa là vì sao một tác phẩm vi phạm nghiêm trọng về tính trung thực lại cần đơn xin rút thay vì bị loại thẳng tay. Cách làm trên giúp cuộc thi tránh ồn ào nhất thời nhưng bào mòn niềm tin của người trong nghề và công chúng.

Cần tái lập đạo đức nghề và chuẩn mực giám khảo

Nhiều người cho rằng việc trao rồi thu hồi giải liên tiếp phản ánh lỗ hổng trong hệ thống đánh giá và hậu kiểm. Một số cuộc thi chỉ chấm qua file JPEG hoặc bản in, không yêu cầu tác giả nộp file gốc (RAW) khiến việc phát hiện can thiệp kỹ thuật số hay dàn dựng gần như bất khả thi. Khi cộng đồng mạng phát hiện sai phạm, BTC mới “chạy theo” để xử lý, tạo cảm giác thiếu chuyên nghiệp và bị động.

Tác phẩm vừa bị thu hồi giải thưởng ở cuộc thi ảnh Thiên nhiên hoang dã Việt Nam 2025 - Nguồn ảnh: Ban tổ chức

Tuy nhiên, theo các nhiếp ảnh gia kỳ cựu, đó chỉ là bề nổi của vấn đề. “Thời đại mạng xã hội, khi mọi thứ lan truyền chỉ trong vài giây, một bộ phận người cầm máy bị cuốn vào hào quang ảo của sự nổi tiếng. Họ muốn có bức ảnh gây sốt, được giải thưởng, được nhắc tên và sẵn sàng làm mọi cách để đạt được điều đó, từ dàn dựng, chỉnh sửa bằng công nghệ đến sao chép ý tưởng. Những hành vi ấy lại được nuông chiều bởi những quy định lỏng lẻo và sự dễ dãi, thỏa hiệp của một số người chấm giải, khiến các nghệ sĩ chân chính ngày càng nản lòng” - một nhiếp ảnh gia chia sẻ.

Khi chưa thể đặt trọn niềm tin vào ý thức và sự trung thực của một bộ phận nghệ sĩ, kỳ vọng đổi thay được gửi gắm vào hội đồng giám khảo. Đây là những người có khả năng định hướng thẩm mỹ và giá trị sáng tạo của nhiếp ảnh, thông qua những quyết định chấm giải công tâm, minh bạch, có trách nhiệm.

Tại hội thảo “Nhiếp ảnh Việt Nam - Những vấn đề đặt ra trong kỷ nguyên mới” (diễn ra tại TP Hà Nội ngày 9/11), nhiều ý kiến đề nghị cần có cơ chế xử lý nghiêm với giám khảo để lọt sai phạm, thậm chí cấm chấm giải trong 2-3 năm. Đồng thời, cần quy định rõ tiêu chuẩn giám khảo: có uy tín nghề nghiệp, đạo đức sáng tạo và được đồng nghiệp tín nhiệm.

Đã đến lúc các cuộc thi cần siết chặt quy trình để giải thưởng không chỉ tôn vinh bức ảnh đẹp mà còn chọn ra những người làm nghề trung thực. Một giải thưởng xứng đáng phải là niềm tự hào của nghệ sĩ thay vì là sự hồi hộp chờ xem liệu nó có bị thu hồi.

Nhiều quốc gia và tổ chức nghề nghiệp trên thế giới đã ban hành những bộ quy tắc đạo đức, ứng xử dành cho giới nhiếp ảnh. Bộ quy tắc này còn dẫn chiếu luật bảo vệ động vật hoang dã. Nếu phạm luật, nhiếp ảnh gia có thể bị xử phạt hình sự nặng nề.

Ở Anh, mức phạt lên tới 5.000 bảng Anh, phạt tù đến 6 tháng nếu gây tổn thương, giết hại hoặc phá nơi sinh sản của loài được bảo vệ. Năm 2021, một nhiếp ảnh gia tại Scotland bị phạt vì tiếp cận quá gần tổ đại bàng đuôi trắng dù không chụp ảnh bên trong tổ.

Mỹ phạt hành chính đến 100.000 USD, một số trường hợp có thể bị truy tố hình sự. Năm 2019, một nhóm quay phim bị truy tố, tước quyền tác nghiệp vĩnh viễn trong công viên quốc gia vì dùng mồi sống dụ sói và gấu để ghi hình ở Alaska.
Úc phạt đến 220.000 AUD hoặc 5 năm tù nếu gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến động vật hoặc sinh cảnh. Canada phạt đến 250.000 CAD, có thể tịch thu thiết bị được dùng để vi phạm.

Thiên Bảo