Lời xin lỗi không thể là lá chắn

Trước đây, công chúng từng lên án mạnh mẽ cô MC thần thánh hóa thực phẩm chức năng, anh diễn viên “nổ” về công dụng của miếng dán tế bào gốc, nữ doanh nhân nói sai sự thật về vắc xin ngừa ung thư… Tuy nhiên, những lùm xùm ấy rồi cũng dần lắng xuống, và những người nổi tiếng vẫn tiếp tục đua nhau quảng cáo sản phẩm.

Người nổi tiếng kiếm tiền từ sự nổi tiếng, nhưng sự nổi tiếng ấy lại có được từ niềm tin của công chúng. Thổi phồng công dụng sản phẩm, che giấu tác hại hay thậm chí cố tình quảng cáo hàng giả không chỉ là hành vi thiếu đạo đức mà còn phản bội lại chính người hâm mộ. Đáng chú ý, trong nhiều trường hợp, sau khi bị phanh phui, nghệ sĩ chỉ đăng lời xin lỗi ngắn ngủi rồi tiếp tục quảng cáo sản phẩm khác. Cách ứng xử này vô tình biến lời xin lỗi thành chiếc lá chắn cho sai phạm.

Quảng cáo sai rồi xin lỗi gần như đã trở thành công thức “xử lý khủng hoảng” của nhiều người nổi tiếng. Công chúng không thể chấp nhận cách làm này. Họ cần một hệ thống giải pháp đồng bộ để bảo vệ niềm tin. Lời xin lỗi không thể là lá chắn cho người nổi tiếng khi sai phạm và cũng không phải là lá chắn bảo vệ người tiêu dùng trước ma trận quảng cáo trên mạng.

Để ngăn chặn tận gốc vấn nạn này, trước hết, cần hoàn thiện khung pháp lý. Hiện nay, theo Nghị định 38/2021/NĐ-CP về xử phạt hành chính trong lĩnh vực văn hóa và quảng cáo thì hành vi quảng cáo không đúng hoặc gây nhầm lẫn có thể bị phạt tiền từ 60-80 triệu đồng. Đây là mức phạt quá nhẹ so với các phiên megalive có doanh thu cả triệu USD và người truyền tải quảng cáo cũng thu về hàng tỉ đồng theo hợp đồng.

Để ngăn chặn triệt để tình trạng quảng cáo sai sự thật, cần có mức xử phạt gấp đôi, thậm chí gấp 3 lần giá trị hợp đồng quảng cáo. Ngoài ra, cần có hình phạt bổ sung là buộc hoàn trả toàn bộ lợi nhuận bất chính cho các nạn nhân, công khai danh tính cá nhân, đơn vị vi phạm trên báo chí, truyền thông. Cần quy định rõ nghĩa vụ kiểm chứng thông tin sản phẩm của người quảng cáo trước khi quảng cáo, đồng thời xử lý hình sự với những trường hợp gây hậu quả nghiêm trọng như gây ngộ độc hàng loạt hay gây tổn thất sức khỏe lâu dài.

Việt Nam đã có Luật Quảng cáo, các nghị định liên quan và các quy định này đang được nghiên cứu sửa đổi, bổ sung. Theo tôi, các nhà làm luật nên tham khảo các mô hình trên thế giới. Ở Mỹ, Ủy ban Thương mại liên bang (FTC) yêu cầu người nổi tiếng phải ghi rõ “quảng cáo” trong mọi bài đăng hợp tác và các trường hợp vi phạm đều bị xử phạt rất nặng. Ở Trung Quốc, những người nổi tiếng vi phạm quy tắc đạo đức hoặc pháp luật có thể bị “phong sát” (không cho xuất hiện trước công chúng). Ở Hàn Quốc, pháp luật quy định doanh nghiệp và người đại diện cùng chịu trách nhiệm liên đới, buộc nghệ sĩ phải thẩm định kỹ sản phẩm trước khi nhận lời quảng cáo.

Trong xã hội số, công chúng có thể dùng “quyền lực mềm” để ngăn chặn các hành vi quảng cáo sai phạm. Mỗi lượt bỏ theo dõi (unfollow), mỗi chiến dịch tẩy chay đều có sức mạnh đánh sập “thương hiệu cá nhân” của người nổi tiếng. Như cách đây không lâu, một người nổi tiếng đã mất 50% lượt theo dõi chỉ sau một đêm vì dính scandal quảng cáo sàn tiền ảo lừa đảo.

Công chúng có thể bảo vệ mình bằng cách tố cáo các quảng cáo sai phạm cho cơ quan chức năng; chia sẻ lời cảnh báo về các trường hợp quảng cáo sai phạm trên mạng xã hội, kiên quyết tẩy chay nghệ sĩ và nhãn hàng thiếu trách nhiệm. Chỉ khi lợi nhuận từ quảng cáo gian dối không đủ bù đắp rủi ro mất khán giả, người nổi tiếng mới dè chừng.

Ngăn chặn quảng cáo sai sự thật không chỉ là trách nhiệm của riêng cơ quan quản lý hay người tiêu dùng mà đòi hỏi sự vào cuộc đồng bộ. Mỗi nghệ sĩ cần ý thức sâu sắc rằng, danh tiếng là thứ tài sản không thể đong đếm bằng tiền, còn khán giả phải trở thành “thẩm phán công minh” bằng cách lên tiếng và hành động. Chỉ khi những người lạm dụng niềm tin phải trả giá đắt cả về vật chất lẫn uy tín, mạng xã hội mới thực sự là không gian lành mạnh để kết nối và chia sẻ giá trị chân chính.

Luật sư Nguyễn Tri Đức (Đoàn Luật sư TPHCM)