Lấp khoảng trống chính sách để tự chủ trong cuộc chiến với HIV/AIDS

Phóng viên: Hình thái lây nhiễm HIV/AIDS hiện nay có gì khác so với trước đây, thưa bác sĩ?

Bác sĩ Nguyễn Tấn Thủ: Hiện tại, đường lây HIV/AIDS đang chuyển dịch từ tiêm chích ma túy sang quan hệ tình dục không an toàn, nhất là ở nhóm nam quan hệ đồng tính - MSM (hình thái lây nhiễm chiếm phần lớn hiện nay) và bắt đầu có sự gia tăng ở nhóm thanh thiếu niên như học sinh, sinh viên, hay ở khu vực di biến động dân cư…

So với trước đây, hiện nay phòng, chống HIV/AIDS về các công cụ điều trị, mô hình dự phòng, mạng lưới phòng khám ngoại trú, xây dựng cộng đồng, vận động điều trị bằng thuốc kháng vi rút (ARV)… hoàn toàn có thể giúp kiểm soát tốt dịch. TPHCM đã đạt kết quả ấn tượng trong mục tiêu 95-95-95. Đó là khoảng 95% người nhiễm biết tình trạng của mình, 95% được điều trị bằng liệu pháp ARV và hơn 95% đạt tải lượng vi rút ức chế.

* Đã có nhiều chiến lược quan trọng được triển khai trong thời gian qua như: mở rộng dịch vụ xét nghiệm, cung cấp điều trị ARV miễn phí, mở rộng PrEP… Theo bác sĩ, còn những trở ngại nào cần tháo gỡ để phòng, chống HIV/AIDS tốt hơn nữa?

- Cách thức tiếp cận HIV tại Việt Nam là bình thường hóa, nhưng đâu đó vẫn còn sự kỳ thị với người nhiễm. Đáng lo ngại là vẫn còn người bệnh tự kỳ thị chính mình, đặc biệt là nhóm yếu thế như phụ nữ, trẻ em. Tự kỳ thị cũng là rào cản trong việc tiếp cận, duy trì điều trị và ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của người sống chung với HIV.

Bác sĩ Nguyễn Tấn Thủ trong buổi hoạt động tuyên truyền phòng, chống HIV/AIDS

Bên cạnh vấn đề tâm lý, trong những năm gần đây, khi các chương trình trọng điểm bắt đầu can thiệp lên nhóm nam quan hệ đồng giới, làm cho các nhóm quan tâm, can thiệp cho người nữ ít hơn. Vì vậy, khi vận động, can thiệp, chăm sóc và điều trị cho nữ giới sẽ khó khăn, phức tạp hơn.

Đâu đó vẫn còn khoảng trống về hiểu biết, mối quan tâm và chủ động phòng ngừa, tuyên truyền trong cộng đồng. Do đó, cần lồng ghép HIV/AIDS vào các hoạt động thực hành, cũng như các chương trình sức khỏe thường thức khác như sức khỏe sinh sản, sức khỏe tổng quát… Tăng cường truyền thông trong cộng đồng, trường học, các tổ chức doanh nghiệp nhằm tăng sự tham gia, chủ động của một số nhóm nguy cơ cao vào dự phòng và chăm sóc HIV cho bản thân.

Truyền thông phòng, chống HIV/AIDS rất quan trọng và phải đến đúng đích để nâng cao sự quan tâm, tạo cơ hội, sự thuận tiện cho họ tiếp cận với dịch vụ xét nghiệm, tầm soát sức khỏe, từ đó sớm phát hiện và điều trị.

* Còn về thuốc điều trị dự phòng PrEP bị cắt giảm tài trợ trong thời gian qua có ảnh hưởng như thế nào?

- Thuốc PrEP là một trong những giải pháp hiệu quả nhất để dự phòng lây nhiễm HIV, đặc biệt là nhóm có hành vi nguy cơ cao. PrEP có hiệu quả giảm nguy cơ nhiễm HIV qua đường tình dục lên tới 97%, và qua tiêm chích đến 74% nếu tuân thủ điều trị tốt. Để ngăn chặn xu hướng gia tăng nhanh chóng của dịch HIV/AIDS trong nhóm MSM, những người có hành vi nguy cơ cao thì ngoài bao cao su, kim tiêm… điều trị dự phòng trước phơi nhiễm bằng thuốc PrEP là một trong những chiến lược quan trọng hàng đầu.

Hiện nay, các chương trình dự phòng này đang dựa hoàn toàn vào các dự án viện trợ. Tuy nhiên, đầu năm 2025, Cơ quan Phát triển quốc tế Mỹ (USAID) - một nguồn viện trợ chính cho dịch vụ PrEP đã bị cắt giảm, kéo theo các chương trình liên quan như thuốc PrEP, xét nghiệm định kỳ, các nhóm cộng đồng suy yếu…

Mặt khác, khoảng trống về chính sách như thuốc dự phòng PrEP, dịch vụ xét nghiệm nhanh HIV… chưa được đưa vào danh mục bảo hiểm y tế cũng có thể trở thành rào cản lớn trong điều trị, dự phòng, nhất là đối với những người có thu nhập thấp.

Số người tin tưởng, sử dụng PrEP đã tăng cao, nên PrEP cần được tiếp tục mở rộng triển khai một cách bền vững, nhằm góp phần kết thúc bệnh dịch HIV/AIDS vào năm 2030.

* Bác sĩ có đề xuất gì để lấp những khoảng trống chính sách này?

- Việt Nam đang nỗ lực duy trì hệ thống ứng phó HIV/AIDS nhờ nguồn tài chính trong nước ổn định. Ngành y tế đã triển khai các mô hình cung cấp dịch vụ đa dạng và linh hoạt, đưa điều trị ARV vào danh mục bảo hiểm y tế, đảm bảo điều trị liên tục, giảm gánh nặng chi phí và nâng cao chất lượng cuộc sống của người nhiễm HIV/AIDS. Các cơ sở điều trị HIV/AIDS công lập và tư nhân, các mô hình cung cấp dịch vụ lưu động và tiếp cận cộng đồng, giúp mang dịch vụ đến gần hơn với các nhóm nguy cơ cao.

Bác sĩ Nguyễn Tấn Thủ tư vấn phòng, chống HIV/AIDS

Tuy nhiên, quỹ bảo hiểm y tế và ngân sách nhà nước chưa chi trả cho dịch vụ PrEP. Một số dịch vụ thiết yếu vẫn phụ thuộc nhiều vào viện trợ quốc tế như dịch vụ xét nghiệm HIV/AIDS, dự phòng PrEP. Hay các hoạt động dự phòng do các tổ chức cộng đồng triển khai, tuyên truyền là một thách thức không nhỏ khi một số dự án cắt giảm viện trợ. Vì vậy, khi USAID ngưng viện trợ, về lâu dài sẽ ảnh hưởng đến chương trình dự phòng HIV/AIDS, nhất là ở những tỉnh không có dự án hỗ trợ.

Trong lúc khó khăn này, Quỹ Toàn cầu phòng, chống AIDS, lao và sốt rét đã đồng ý tài trợ PrEP. Nhưng để mở rộng và đảm bảo chương trình nâng cao nhận thức về PrEP được ổn định lâu dài, cần có một kế hoạch tài chính bền vững, như tích hợp PrEP và các hoạt động dự phòng HIV/AIDS vào chương trình mục tiêu quốc gia, qua bảo hiểm y tế hoặc ngân sách địa phương. Trong đó, đặc biệt lưu ý cơ chế chi cụ thể cho hoạt động cộng đồng, vì chính cộng đồng mới là yếu tố then chốt trong công tác khống chế dịch HIV. Như vậy, chúng ta mới có thể tự chủ trong công tác phòng, chống HIV/AIDS, tiến tới mục tiêu kết thúc dịch trong tương lai.

* Xin cảm ơn bác sĩ

Phạm An (thực hiện)