Thiếu liên kết, hướng nghiệp trở nên… hình thức!

Chọn nghề vì “nghe nói lương cao”

Chị Đỗ Thị Nga (xã Thường Tín, TP Hà Nội) vừa hướng dẫn cậu con trai lớp Chín cách chiết cành cây ăn trái. Chị định gỡ khoanh ni lông để xem con cắt khoanh vỏ đã đúng kỹ thuật chưa thì cháu nói: “Không cần đâu mẹ. Trong lớp con, có bạn còn không cắt, chỉ bó bầu, buộc ni lông lại rồi đem nộp. Cô nhìn qua rồi cho điểm chứ không kiểm tra”.

Con chị còn cho hay, trường đang dạy kỹ thuật trồng cây ăn trái và theo kế hoạch thì khi sang học kỳ II, sẽ tổ chức các tiết hướng nghiệp. Đến nay, cậu chưa bao giờ được học hay tìm hiểu gì về nghề nghiệp; cô giáo cũng chưa từng nói cậu phù hợp với công việc gì. Chị Nga nói: “Làng tôi và các làng lân cận còn rất ít người theo nghề nông, đất ruộng cũng không còn nhiều. Việc cho các cháu học kỹ thuật trồng cây trong bối cảnh như vậy vừa lãng phí thời gian, vừa không phù hợp với đặc điểm kinh tế của địa phương”.

Nhân viên Trường đại học Công nghệ TPHCM (HUTECH) đang tư vấn tuyển sinh cho học sinh Trường THPT Hoàng Hoa Thám - Ảnh: Nguyễn Loan

Cô Nguyễn Thu Trang - giáo viên dạy THCS ở phường Hoàng Mai, TP Hà Nội - cho biết, trải nghiệm, hướng nghiệp là những hoạt động giáo dục bắt buộc trong Chương trình giáo dục phổ thông năm 2018. Ở cấp THCS, tổng thời lượng là 105 tiết mỗi năm học, tương đương 3 tiết mỗi tuần, được tổ chức linh hoạt. Nếu thực hiện tốt, học sinh có thể khám phá và nhận diện tính cách, sở thích, năng lực của bản thân; tìm hiểu về ý nghĩa, đặc điểm, yêu cầu của các nhóm nghề nghiệp khác nhau; tìm hiểu về thị trường lao động và xu hướng nghề nghiệp, mối liên hệ giữa học tập và nghề nghiệp; định hướng các môn học ở cấp THPT, giáo dục nghề nghiệp và rèn luyện những phẩm chất, kỹ năng cần thiết cho công việc.

Nhưng theo cô, do áp lực thi vào lớp Mười nên trong các tiết học trải nghiệm, hướng nghiệp, giáo viên chủ yếu chiếu video và học sinh chủ yếu làm phiếu trắc nghiệm nghề nghiệp có sẵn. Sau buổi học, học sinh được yêu cầu viết cảm nhận về nghề mà em yêu thích chứ không có hoạt động nào giúp các em hiểu về nghề. “Có em chọn nghề y vì thấy mặc áo blouse đẹp, có em chọn làm kỹ sư phần mềm vì nghe nói lương cao. Nhiều khi giáo viên toán, ngữ văn còn xin các tiết học này để bổ sung kiến thức của những bộ môn này cho học sinh” - cô kể.

Không chỉ giáo viên trong trường phổ thông mà ngay cả cán bộ, giáo viên ở các đơn vị giáo dục nghề nghiệp - nơi trực tiếp tuyển sinh và tiếp nhận học sinh sau bậc THCS - cũng lúng túng trong công tác hướng nghiệp. Bà Đ.Q. - cán bộ phụ trách công tác tuyển sinh của một trường cao đẳng ở tỉnh Phú Thọ - cho hay, khi đến các trường THCS hướng nghiệp, bà nhận thấy phần lớn học sinh chưa biết mình thích gì, có sở trường gì. Nhiều em chọn nghề chỉ vì nghe bạn bè rủ hoặc đơn giản là nghe cô giáo khuyên học nấu ăn thì đăng ký học nấu ăn. Có trường tổ chức dạy bộ môn nghề theo lớp cố định nên cả lớp học cùng công nghệ thông tin hoặc kỹ thuật chế biến món ăn dù có nhiều em chẳng hứng thú chút nào.

Theo bà, công tác hướng nghiệp ở nhiều trường THCS hiện nay thực chất chỉ là phân luồng. Ở bậc THCS, nhà trường chưa làm được việc hướng nghiệp thì khó đòi hỏi hướng nghiệp sớm ở cấp học thấp hơn. Bà nêu thực tế: “Tài liệu, bộ công cụ hay sách hướng nghiệp dành cho học sinh THCS gần như không có nên ở trường tôi, khi học xong 3 năm nghề, không ít em chuyển hướng sang ngành nghề khác do có nhận thức đầy đủ hơn về bản thân”.

Cần sự phối hợp đồng bộ, liên ngành

Tiến sĩ Lê Viết Khuyến - nguyên Phó vụ trưởng Vụ Giáo dục đại học, Bộ GD-ĐT - cho rằng, ở cấp tiểu học và THCS, thay vì định hướng nghề nghiệp cho con, phụ huynh nên tạo điều kiện để con khám phá và phát triển năng khiếu. Khi trẻ có năng khiếu nổi trội, cha mẹ nên khuyến khích con tìm hiểu sâu hơn về năng khiếu, sở trường, hướng tới các ngành nghề liên quan. Thay vì ép con chọn nghề, phụ huynh nên giúp con hiểu về cuộc sống và các nghề trong đời sống thông qua sách, tài liệu và trải nghiệm thực tế.

Học sinh Trường THPT Hoàng Hoa Thám (TPHCM) tham gia chương trình tư vấn, hướng nghiệp vào ngày 6/10 - Ảnh: Nguyễn Loan

Theo ông, hệ thống GD-ĐT cần xây dựng môi trường giáo dục đồng bộ để học sinh khám phá bản thân và nghề nghiệp, đặc biệt là ở cấp THCS và THPT. Nhà trường có thể lồng ghép việc giáo dục nghề nghiệp vào các môn tự chọn, hình thành “hệ sinh thái hướng nghiệp” trong nhà trường. Tuy nhiên, việc phân luồng chỉ hiệu quả khi các cấp học và cơ quan đào tạo được kết nối thống nhất, trong đó trường đại học, trường nghề và trường phổ thông phải cùng nằm trong quy hoạch nhân lực chung.

Quy hoạch nhân lực cần chi tiết theo vùng, linh hoạt theo thời gian và gắn với sự chuyển dịch kinh tế. Ở vùng nông thôn, miền núi, nên đẩy mạnh trung học nghề, còn ở đô thị thì nên tập trung đào tạo các ngành dịch vụ, công nghiệp. Bên cạnh đó, cần đầu tư nghiêm túc cho khâu truyền thông và tài liệu hướng nghiệp, giúp học sinh và phụ huynh có thông tin đầy đủ khi lựa chọn nghề.

Giáo sư Phạm Tất Dong - nguyên Phó chủ tịch Hội Khuyến học Việt Nam - nhìn nhận, sau hơn 40 năm kể từ khi Chính phủ ban hành quyết định về hướng nghiệp trong trường phổ thông (năm 1981), công tác này vẫn chưa được tổ chức tương xứng với tầm quan trọng của nó. Nguyên nhân sâu xa là do sự thiếu liên kết giữa giáo dục với các ngành sản xuất, kinh tế, các lực lượng lao động trong xã hội. Bộ GD-ĐT không thể “ôm” hết vai trò này mà phải có sự phối hợp liên bộ, liên ngành, với các hiệp hội nghề nghiệp, doanh nghiệp, thậm chí với chính quyền địa phương. “Không thể để giáo viên ngữ văn hay giáo dục công dân nói cho học sinh về nghề cơ khí hiện đại”.

Theo ông, hướng nghiệp không chỉ là tư vấn chọn nghề mà còn là cầu nối giữa trường học và đời sống lao động. Trường phổ thông cần có những hoạt động trải nghiệm thực tế như mời chuyên gia, công nhân lành nghề, kỹ sư, nông dân đến trao đổi trực tiếp với học sinh; tổ chức tham quan nhà máy, nông trại, khu công nghiệp, cơ sở sản xuất ứng dụng công nghệ cao. Khi thấy người thợ điều khiển robot, nông dân ứng dụng kỹ thuật số trên đồng ruộng, học sinh sẽ hiểu nghề nghiệp trực quan hơn, không mơ hồ như qua sách vở.

Giáo sư Phạm Tất Dong cũng cho rằng, ngành sư phạm phải có khoa đào tạo giáo viên hướng nghiệp chuyên biệt, được đầu tư tương đương các khoa toán, ngữ văn, ngoại ngữ. Những người này không chỉ giảng dạy mà còn biết đo năng lực, tư vấn lộ trình học tập và kết nối học sinh với cơ sở nghề nghiệp. Ông nói: “Không thể nói đến đổi mới hướng nghiệp mà vẫn giao việc đó cho giáo viên kiêm nhiệm. Phải có một hệ thống hướng nghiệp chuyên nghiệp, liên ngành và có tính dự báo, để học sinh biết mình là ai, thị trường cần gì và đâu là con đường phù hợp, bền vững nhất”.

Nhà trường, doanh nghiệp, cơ sở dạy nghề chưa gắn kết nhau

Trong các kỳ họp của Quốc hội, nhiều đại biểu đánh giá, hoạt động hướng nghiệp trong nhà trường hiện nay, đặc biệt là ở bậc THCS, thường chỉ tập trung vào lý thuyết, thông tin chung chung về các ngành nghề, chưa tạo cơ hội cho học sinh được trải nghiệm thực tế và tìm hiểu sâu về các nghề, công việc cụ thể. Nhiều học sinh vẫn chưa hình dung rõ về các ngành nghề, chưa xác định được sở thích, năng lực của bản thân để có lựa chọn hướng nghề phù hợp, dẫn đến lãng phí thời gian và nguồn lực.

Chiều 29/9, tại hội nghị đại biểu Quốc hội chuyên trách góp ý các dự thảo luật liên quan đến giáo dục, đại biểu Đàng Thị Mỹ Hương (tỉnh Khánh Hòa) nhận định, phân luồng học sinh sau bậc THCS và THPT là nhiệm vụ chiến lược trong việc cơ cấu nguồn nhân lực. Tuy nhiên, công tác này nhiều năm qua chưa đạt mục tiêu, tỉ lệ phân luồng vẫn thấp. Đó là do sự gắn kết giữa nhà trường, doanh nghiệp, cơ sở dạy nghề còn lỏng lẻo, học sinh thiếu trải nghiệm thực tế và thiếu thông tin nghề nghiệp; tâm lý chuộng đại học vẫn phổ biến trong xã hội, còn thiếu chính sách hỗ trợ người học nghề.

Bà đề nghị dự thảo luật cần nêu cụ thể hơn về việc hướng nghiệp phù hợp với năng khiếu, sở trường, năng lực của học sinh, bắt đầu từ bậc mầm non, tiểu học, đồng thời bổ sung quy định về trách nhiệm của các tổ chức hướng nghiệp độc lập nhằm hỗ trợ học sinh và phụ huynh trong việc lựa chọn nghề nghiệp phù hợp.

Ngọc Minh Tâm