Nghệ thuật biểu diễn - mảnh ghép quan trọng của công nghiệp văn hóa

Khoảng trống của sân khấu

Trong chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa, nghệ thuật biểu diễn (NTBD) được xem là lĩnh vực quan trọng bên cạnh điện ảnh, mỹ thuật, thời trang… NTBD không chỉ có ca nhạc mà còn gồm kịch, cải lương và những chương trình nghệ thuật kết hợp du lịch, lễ hội, sự kiện văn hóa… Ở nhiều quốc gia, NTBD đã trở thành một ngành công nghiệp đúng nghĩa, mang lại nguồn thu lớn và lan tỏa sức mạnh mềm.

À ố show - điển hình thành công của nghệ thuật biểu diễn tại TPHCM - Nguồn ảnh: Luna Production

Tại Việt Nam, NTBD chủ yếu khởi sắc ở mảng âm nhạc. Các chương trình âm nhạc của nghệ sĩ trong nước và quốc tế ngày càng được tổ chức với quy mô lớn, thu hút hàng chục ngàn khán giả. TPHCM và Hà Nội đã trở thành điểm đến của nhiều tour diễn quốc tế. Tuy nhiên, với sân khấu kịch, cải lương, múa rối hay nghệ thuật đương đại, tình hình chưa khả quan.

Một trong những yếu tố quan trọng của NTBD là hạ tầng. Hàn Quốc là ví dụ điển hình. K-pop bùng nổ, chính phủ nước này không chỉ hỗ trợ đào tạo nhân lực mà còn đầu tư mạnh mẽ vào hệ thống nhà hát, trung tâm biểu diễn, khu phức hợp giải trí hiện đại. Singapore cũng được xem là hình mẫu khi biến nhà hát Esplanade thành trung tâm biểu diễn. Ở đó có hơn 3.000 chương trình biểu diễn mỗi năm, gắn với ngành du lịch. Trong khi đó, ở Việt Nam vẫn thiếu không gian đa năng để tổ chức sự kiện lớn.

Nhiều năm trước, Nhà nước khuyến khích xã hội hóa biểu diễn nghệ thuật nhưng cơ chế thực hiện chưa bền vững. Không ít đơn vị nghệ thuật công lập vẫn vận hành theo mô hình bao cấp, chưa gắn với thị trường. Vở diễn không bán được vé cũng không sao vì đã có ngân sách lo, chỉ tính đủ chỉ tiêu dàn dựng để được xem là hoàn thành nhiệm vụ. Điều đó khiến sân khấu xa rời công chúng, khó tạo động lực đổi mới.

Khu vực tư nhân - đặc biệt tại TPHCM - vốn năng động nhưng thiếu điểm tựa chính sách để đầu tư dài hạn. Các doanh nghiệp có tiềm lực tài chính thường chọn điện ảnh vì dễ hoàn vốn, trong khi sân khấu kịch, cải lương hay nhạc kịch vẫn bị bỏ ngỏ do chi phí lớn, rủi ro cao.

“Đầu tư lớn và dài hạn vào sân khấu là việc khá mạo hiểm với các công ty tư nhân. Từ nhiều năm nay, chúng tôi đã nhiều lần đề xuất cơ chế khuyến khích các đơn vị tư nhân phát triển sân khấu, đầu tư thêm về nhà hát biểu diễn… Nếu coi NTBD là 1 trong 12 ngành mũi nhọn của công nghiệp văn hóa Việt Nam thì cần những chính sách, chiến lược cụ thể hơn” - ông Huỳnh Anh Tuấn - Giám đốc Công ty Sân khấu - Nghệ thuật Thái Dương - nói.

Ở một góc nhìn khác, công nghiệp văn hóa không chỉ là trang thiết bị hiện đại hay sản phẩm hoành tráng. Quan trọng là phải tạo ra sản phẩm hấp dẫn, có khả năng sinh lợi và nuôi sống chính nó.

Biểu diễn gắn với du lịch - hướng đi tất yếu

Một hướng đi quan trọng của công nghiệp biểu diễn là gắn với du lịch. Ở Hàn Quốc, concert K-pop không chỉ là sự kiện âm nhạc mà còn trở thành sản phẩm du lịch, đóng góp hàng tỉ USD mỗi năm. Tại Singapore, các chương trình biểu diễn ở Esplanade hay Marina Bay Sands đã trở thành một phần không thể thiếu trong tour du lịch. Ở Trung Quốc, những show thực cảnh quy mô lớn như China Odyssey (Ấn tượng Lưu Tam Tỷ) hay Song Dynasty Town (Tống Thành thiên tình cổ) chứng minh rằng biểu diễn nghệ thuật khi được đầu tư bài bản hoàn toàn có thể vận hành như một ngành công nghiệp bền vững.

Chương trình Ký ức Hội An, show thực cảnh nổi tiếng của vùng đất di sản Hội An. Ảnh: vekyuchoian

Việt Nam không thiếu tiềm năng để đi theo hướng này. Những chương trình như Ký ức Hội An, Tinh hoa Bắc Bộ… cho thấy khi được đầu tư quy mô và duy trì lịch diễn đều đặn, biểu diễn nghệ thuật hoàn toàn có thể trở thành sản phẩm du lịch hấp dẫn. Một số tập đoàn lớn đã nhìn thấy giá trị đó. Có thể kể như Rối mơ của nhà hát Đó tại Vega City Nha Trang hay các show thực cảnh - ánh sáng tại VinWonders, Grand World vốn được thiết kế như dịch vụ cộng thêm dành cho khách tham quan, lưu trú tại đây.

Thách thức hiện nay là phần lớn các show vẫn phục vụ trực tiếp cho hệ sinh thái riêng, chưa lan tỏa mạnh mẽ ra đời sống biểu diễn. Với Ký ức Hội An hay Tinh hoa Bắc Bộ, phần lớn khán giả vẫn mua vé qua website, fanpage, đại lý… thay vì được tích hợp trọn gói trong tour du lịch hay trở thành điểm cố định trong lịch trình tham quan. Nhiều tour nội địa chỉ coi vé xem show là quà tặng kèm, chưa phải sản phẩm chính.

Theo phó giáo sư, tiến sĩ Bùi Hoài Sơn - Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội, Văn hóa - nghệ thuật không chỉ là sản phẩm tinh thần mà còn là nguồn lực kinh tế quan trọng. Để lĩnh vực này trở thành một ngành kinh tế bền vững, không thể để mỗi dự án tự vận hành riêng lẻ mà cần có sự liên kết trong một chiến lược tổng thể nhằm tránh lãng phí nguồn lực và tạo sức sống lâu dài cho hoạt động biểu diễn.

Biến sản phẩm lễ hội thành đặc sản Dòng sông kể chuyện và Chuyến tàu huyền thoại là 2 show diễn hoành tráng trong khuôn khổ Lễ hội sông nước TPHCM năm 2023 và 2024. Cả 2 được kỳ vọng có thể tổ chức định kỳ nhưng sau đó đều không duy trì được. Chuyến tàu huyền thoại - chương trình biểu diễn nghệ thuật hoành tráng, được đầu tư công phu trong khuôn khổ Lễ hội sông nước TPHCM 2024 không trở thành sản phẩm văn hóa du lịch như kỳ vọng - Ảnh: Thành Lâm Mỗi đêm diễn trên sông đòi hỏi hệ thống sân khấu, âm thanh, ánh sáng, kỹ thuật, an ninh và vận hành tàu thuyền… khiến chi phí rất lớn. Trong khi đó, doanh thu bán vé khó bù chi. Thực tế ở Việt Nam cho thấy các show nghệ thuật ngoài trời hiếm khi có thể tồn tại lâu dài nếu không gắn với sản phẩm du lịch, dịch vụ đi kèm. Làm lễ hội xong rồi cất kho là lãng phí Ông Huỳnh Anh Tuấn - Giám đốc Công ty Sân khấu - Nghệ thuật Thái Dương - cho rằng: “Làm một chương trình công phu nhưng nếu không tính đường dài, không gắn chặt vào tour du lịch thì khó tồn tại. Du khách quốc tế đến TPHCM rất đông nhưng họ cần những sản phẩm cố định, có lịch diễn rõ ràng để đưa vào chương trình tham quan. Làm lễ hội xong rồi cất kho là một sự lãng phí”. Ngoài ra, các chương trình này vốn chỉ phục vụ lễ hội, chưa được định hình thành sản phẩm du lịch cố định. Dù TPHCM đón lượng lớn khách quốc tế nhưng chưa có tour trọn gói nào kết nối show diễn với trải nghiệm ẩm thực hay giải trí ban đêm. Vì thế, khi lễ hội kết thúc, sản phẩm cũng không có đầu ra ổn định để duy trì lịch diễn. TPHCM cũng chưa có cơ chế khuyến khích xã hội hóa và thiếu chiến lược gắn kết với du lịch. “Nếu TPHCM muốn biến các chương trình này thành sản phẩm văn hóa mang dấu ấn của thành phố, cần một kế hoạch bài bản, đầu tư sân khấu nổi cố định, thiết kế tour du lịch đường sông kết hợp ẩm thực, giải trí đêm… Đồng thời, cần có chính sách khuyến khích doanh nghiệp tư nhân tham gia để chia sẻ chi phí và tạo tính bền vững” - Nghệ sĩ nhân dân Trần Ngọc Giàu nhấn mạnh. Ngọc Hiền

Hoa Nguyễn