Lập tổ tuần tra cá, để 'hồi sinh' loài động vật đặc sản

Lập tổ tuần tra “canh cá”

Sau gần 3 năm thực hiện đề án “bảo tồn và phát triển nguồn lợi thủy sản cá mát”, loài cá đặc sản này đã “hồi sinh” mạnh mẽ trên suối Nặm Cướm (xã Diên Lãm, huyện Quỳ Châu, tỉnh Nghệ An).

Chủ tịch UBND xã Diên Lãm Nguyễn Văn Dũng nói rằng, nếu như trước đây thả lưới xuống suối cả buổi chỉ bắt được vài con cá mát, thì giờ đứng từ trên bờ suối đã nhìn thấy từng đàn cá bơi tung tăng dưới nước.

Cá mát có giá 300.000 - 400.000 đồng/kg, song không phải lúc nào cũng có - Ảnh: Phan Ngọc

Diên Lãm là xã miền núi đặc biệt khó khăn, cuộc sống người dân chủ yếu làm nông nghiệp, đi rừng hái lâm sản và khai thác thủy sản. Dòng Nặm Cướm chính là nơi cung cấp thực phẩm phong phú cho dân bản. Ngoài cá mát, dòng suối này còn có nhiều loài khác như cá còm, láu, chạch suối... Tuy nhiên, tình trạng khai thác cá quá mức, đặc biệt là tình trạng đánh bắt cá kiểu tận diệt khiến nhiều loài thủy sản trên con suối này gần như cạn kiệt.

Ông Lương Văn Long - Trưởng bản Cướm, xã Diên Lãm - cho biết, từ khoảng năm 2010, các loài cá trên dòng Nặm Cướm ít dần. Lo loài cá đặc sản này “tuyệt chủng”, ai cũng tiếc nuối nên rất ủng hộ chủ trương bảo tồn cá mát của chính quyền địa phương. Việc bảo vệ cá mát cũng được đưa vào hương ước của mỗi bản với quy định “Ai dùng kích điện, thuốc nổ, mìn để khai thác thủy sản thì bị tịch thu dụng cụ, xử phạt hành chính, nêu tên lên loa phát thanh để cảnh cáo”.

Song song với việc cắm biển báo, lắp camera an ninh ở những vị trí xung yếu để theo dõi, xã Diên Lãm còn lập các tổ tuần tra, ngăn chặn tình trạng đánh bắt cá. Theo ông Long, mỗi bản đều thành lập một tổ tuần tra, có trách nhiệm rà soát để ngăn chặn tình trạng người dân đánh bắt cá. Tháng 2-3 Âm lịch hàng năm là thời gian cá mát sinh sản. Đây là thời điểm rất quan trọng, họ phải đi tuần tra cả đêm.

Du khách đứng từ trên cầu ngắm đàn cá dưới suối ở xã Diên Lãm - Ảnh: Phan Ngọc

Sau gần 2 năm “canh giữ”, từ năm 2024 xã Diên Lãm tổ chức “ngày hội bắt cá mát” để người dân đánh bắt cá, thay vì để khai thác tự nhiên như trước. Mỗi năm một lần, trong ngày này, người dân tự do đường dùng chài, lưới để đánh bắt cá. Cá thu được tùy họ xử lý, có thể đem bán hoặc đưa về cất trữ làm thực phẩm.

“Tại ngày hội bắt cá gần đây, mỗi người tham gia bắt được 1-1,5 kg cá mát. Đây là tín hiệu rất tốt, cho thấy cá mát đã phát triển mạnh trở lại” - ông Dũng nói.

Lãnh đạo xã Diên Lãm cho hay, hiệu quả từ việc bảo vệ giúp loài cá đặc sản này phát triển trông thấy, nên người dân ngày càng chủ động bảo vệ cá mát. Việc bảo tồn cá mát ngoài mục đích tạo nguồn lợi thủy sản, còn là một điểm nhấn để liên kết, phát triển các mô hình du lịch sinh thái, tạo sinh kế bền vững cho người dân trong thời gian tới.

“Quỹ hoạt động của bản ngoài suối”

Cá mát hay là còn gọi là cá niên hay cá sỉnh cao. Bề ngoài cá mát trông giống cá chép nhưng thân mình thon hơn, phần vảy màu ánh bạc, vây pha chút màu vàng nhạt, óng ánh dưới nắng.

Loài cá đặc sản này thường sống theo bầy đàn, tập trung ở những vùng nước sâu dọc sông, suối đầu nguồn; ăn rêu bám trên đá ở các gềnh, thác. Tại vùng cao Nghệ An, cá mát thường được bán với giá 300.000 - 400.000 đồng/kg, song không phải lúc nào cũng có.

Ngoài khu vực cấm, người dân xã Tam Hợp vẫn được đánh bắt cá, nhưng chỉ sử dụng chài, lưới - Ảnh: Phan Ngọc

Nhu cầu lớn, giá đắt đỏ, cá mát trở thành mục tiêu săn bắt ở mọi ngõ ngách khe suối bằng nhiều hình thức, trong đó có kích điện, đánh mìn. Trước nguy cơ biến mất sản vật quý hiếm do thiên nhiên ban tặng, những năm gần đây, nhiều bản vùng cao Nghệ An đã đưa nội dung “bảo vệ cá mát” vào hương ước của bản, nhằm “hồi sinh” giống cá nức tiếng, thay đổi nhận thức chiếm hữu không hạn chế của nhiều người về “chim trời, cá nước ai được thì ăn”.

Xã Tam Hợp (huyện Tương Dương) là một trong những xã đầu tiên lập quy ước để bảo tồn, tái tạo cá mát ở tỉnh Nghệ An. Năm 2018, chính quyền xã họp dân, nói rõ nguy cơ và mục tiêu bảo tồn các loài cá có giá trị, trong đó có cá mát.

5 khu vực suối chảy qua các bản trong xã, mỗi khu vực từ 800 - 1.000 m, được khoanh vùng cấm đánh bắt cá dưới mọi hình thức (ngoài các khu vực này, người dân vẫn được đánh bắt, nhưng chỉ sử dụng chài, lưới).

Ông Hà Văn Nghệ - Trưởng bản Văng Môn (xã Tam Hợp, huyện Tương Dương, tỉnh Nghệ An) - cho biết, sau nhiều năm người dân cùng đồng lòng bảo vệ đàn cá, đến nay, cá mát đã phục hồi một cách kỳ diệu trên các con suối của bản.

Suối Chà Lạp chảy qua bản Văng Môn dài 5km. Theo quy định của bản, 1km ở trung tâm bản thuộc khu vực cấm đánh bắt cá; những khu vực còn lại người dân được đánh bắt, song nghiêm cấm đánh bắt kiểu tận diệt.

“Nếu cấm đánh bắt hết thì không ổn lắm, bởi đánh bắt cá là nghề mưu sinh của nhiều người. Do đó chúng tôi chỉ khoanh vùng 1km để làm nơi cho những đàn cá sinh sản, nhân giống. Đàn cá phát triển nhanh, bơi ra khỏi vùng cấm, người dân đánh bắt được nhiều hơn nên cũng tự giác bảo vệ cá mà không cần phải nhắc nhở, tuần tra như trước nữa” - ông Nghệ lý giải.

Sau nhiều năm cùng đồng lòng bảo vệ, từng đàn cá mát ở những con suối tại xã Tam Hợp đã "hồi sinh" mạnh mẽ - Ảnh: Phan Ngọc

Mỗi năm bản Văng Môn tổ chức đánh bắt cá mát ở khu vực cấm 3 lần. Cá mát đánh bắt được phần lớn bán lấy tiền để làm quỹ, riêng lần đánh bắt cá ngày hội Đại đoàn kết được giữ lại để dân bản mở tiệc, chung vui. Theo ông Nghệ, mỗi năm bản này thu được 50 - 60 triệu đồng từ việc đánh bắt cá mát.

“Quỹ hoạt động của bản ta ngoài suối đó. Nhờ bán cá mát, chúng tôi có tiền để chi trả tiền điện thắp sáng đường, nên người dân không phải đóng góp như trước nữa. Ngoài ra, mỗi năm chúng tôi còn trích một phần để mua sắm đồ dùng chung của bản, thăm và hỗ trợ người già ốm đau, khó khăn…” - ông Nghệ nói.

Phan Ngọc