Lạ mà ngon, món lá sắn kho giã chày cối

Món truyền thống dân dã nhưng bắt miệng

Trong chuyến đi về xã Đức Bình, chúng tôi tham quan mô hình trang trại vườn cây ăn trái và được mời ăn trưa tại trang trại. Bàn tròn dọn ra chả lụa, chả ram, thịt nướng, khổ qua xào trứng, dọn chung với lá sắn kho, thế nhưng các món khác đều bị ngó lơ, ai cũng “nhào vô” nồi lá sắn kho.

Nồi lá sắn kho

Ông Nay Y Sơn, người dân tộc thiếu số ở xã Đức Bình (Đắk Lắk) cho biết lá sắn dùng để chế biến phải là sắn gòn, cuống lá màu đỏ. Lá sắn nấu ngon khi giã có độ dẻo là cây sắn lên cao vừa ra củ non, nếu cây sắn nhỏ quá thì bị nhớt. Người dùng hái lá non gần đọt đem bỏ trong cối rồi dùng chày giã nhỏ, có người dùng máy xay nát vụn không ngon.

Sau khi giã nhỏ rồi xắt cà gai làm hai, bông đu đủ đực, măng tre chẻ nhỏ, trái ớt hiểm xanh, trộn lại. Món này nấu chay cũng được, ăn mặn cũng ngon. Nếu nấu mặn thì lựa thịt chỗ “bầy nhầy bạng nhạng” xắt nhỏ bỏ vào nồi. Khi nấu không đậy nắp vung để bốc hơi bay vị đắng lá sắn. Chụm lửa canh nồi sắc nước đặc sệt gọi là kho.

Cũng theo ông Nay Y Sơn, kho lá sắn nấu bằng bếp củi, hiện nay người dân trồng keo khai thác bán gỗ nguyên liệu, còn lại cành nhánh làm củi. Người ngồi chụm củi cho ngọn lửa ôm đít nồi, đừng để lửa ngọn cao quá gọi là già lửa, lá sắn chín bấy.

Lễ cúng rượu 7, trong các món ăn truyền thống không thiếu rượu cần và lá sắn kho

Món lá sắn kho khi nấu vừa sôi, bay hơi thơm lá sắn rẫy và cay ớt hiểm, nhân nhẩn bông đu đủ đực mang hương vị núi rừng. Mười người như chục, ai ăn món lá sắn kho cũng khen, lạ mà ngon. Các món khác dọn chật bàn tròn chưa mất miếng nào nhưng tô lá sắn kho hết sạch, có người gọi nhà bếp “xin” thêm tô nữa.

Trong khi chờ nhà bếp “tiếp tế” tô lá sắn kho, chị Hồ Thị Thu Sa, cán bộ ở xã Đức Bình cho biết: Nguyên liệu ngoài lá sắn ra, trước khi nấu bưng rổ ra hàng rào sau hè góp cà gai, bông đu đủ đực, ớt hiểm xanh, nhanh, gọn, lẹ.

Chày cối dùng để giã lá sắn kho

Chị Sa cho biết thêm, cũng lá sắn nhưng nấu canh gọi là canh bồi thì kỳ công hơn vì ra rẫy đi cả buổi góp trên 30 loại lá đầy một gùi cho nồi canh bồi: đọt bầu, đọt mướp, đọt cây đủng đỉnh, đợt ớt, đọt cây thiên tuế, đọt lá sắn, trái cà nút, rau bồ ngót, bông bí... “Hằng năm, các ngày lễ đại đoàn kết, tết cổ truyền, ngày cúng theo phong tục của đồng bào dân tộc thiểu số, lá sắn kho là món đầu danh sách vì đây là món ăn truyền thống của người Ê Đê, Ba Na, Chăm ở huyện miền núi” - chị Sa nói.

Lá sắn kho trong lễ cúng rượu 7

Chúng tôi được anh Kpă Y Ní ở xã Suối Trai (Đắk Lắk) mời lên nhà dự lễ cúng rượu 7 của người Ê Đê. Đây là lễ cúng mừng sức khỏe, một nghi lễ không thể thiếu trong vòng đời của người Ê Đê. Lễ cúng được tiến hành vào thời gian rảnh rỗi, lúc nông nhàn và người được cúng phải đạt độ tuổi theo quy định.

Thầy cúng Oi Sưa chia sẻ, theo phong tục, mỗi người sẽ được cúng sức khỏe 3 lần. Lần một khi đã ngoài 30 tuổi, lễ vật gồm 1 con heo đực, 3 ché rượu, gọi là rượu 3. Lần hai, khi đã ngoài 50 tuổi, gồm 2 con heo thiến, 5 ché rượu, gọi là rượu 5. Và cúng lần cuối cùng khi đã ngoài 60 tuổi, gồm 3 con heo thiến, 1 con bò, 7 ché rượu nên gọi là rượu 7. Trong 3 lần cúng mừng sức khỏe, cúng rượu 7 là quan trọng nhất. Đây là một nghi lễ thể hiện sự tôn kính, hiếu thảo của con cháu trong gia đình đối với ông bà, cha mẹ. Trong các món ăn truyền thống không thiếu rượu cần và lá sắn kho.

Món lá sắn kho truyền thống được chế biến theo cách truyền thống

Anh Kpă Y Ní cho hay, gia đình tổ chức lễ cúng rượu 7 mừng sức khỏe cho bác vợ Alê Y Ve (người Ê Đê theo phong tục mẫu hệ), lễ vật là 1 con bò, 1 con heo và 7 ché rượu. Sau đó trên bàn cúng cái gì cũng theo con số 7, như một dĩa cơm sắp theo 7 chén cơm, 1 tô lá sắn kho với 7 chén lá sắn kho và 1 cây thịt lụi nướng dài thì có 7 cây lụi nhỏ…

Mười người ngồi vào bàn tròn, các món cúng bò, heo, lá sắn kho dọn ra. Ai cũng “nhào vô” tô lá sắn kho. Chị Nguyễn Huỳnh Vũ Diễm, công tác ở Khu nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao (Sở NN&MT Đắk Lắk), giãi bày: Dĩa thịt bò, thịt heo lụi, ở đâu cũng có và ăn từ lúc nhỏ, còn lá sắn kho này tôi mới được ăn lần đầu. Món lá sắn kho nấu ăn vừa miệng, không ngọt quá hay béo như các món ăn khác.

Lá sắn gòn dùng để chế biến món lá sắn kho

Còn chị Nguyễn Thị Mỹ, công tác ở xã Sơn Hòa (Đắk Lắk), cho hay: Lá sắn kho nấu theo cách không dầu, không mỡ vừa ngon vừa lạ trở thành món chay. Đối với người ở xã miền núi, món này góp cây nhà lá vườn, nhanh, gọn, lẹ, là món ăn truyền thống bữa cơm gia đình. Gần đây vào ngày rằm, mồng một, chợ Củng Sơn (xã Sơn Hòa), cũng có bán món lá sắn kho cho người ăn chay. Giờ đây món ăn này không chỉ là món ăn của người đồng bào dân tộc thiểu số, mà người Kinh cũng thích vì món lạ mà ngon.

Ông Nay Y Blung, Bí thư xã Sơn Hòa - người con xã Suối Trai, cho biết: Con em chúng tôi đi học hay đi làm ăn xa, một năm đôi ba lần về nhà “đòi” ăn cho bằng được món truyền thống lá sắn kho nấu bằng củi. Lá sắn kho được đưa vào thi trong ẩm thực ngày hội truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số để lưu giữ, đồng thời gắn kết quá khứ và hiện tại.

Mạnh Hoài Nam