Đổi mô hình tăng trưởng và giấc mơ “hổ châu Á” của Việt Nam

Việt Nam đang chủ động xoay trục mô hình từ lợi thế chi phí sang lợi thế đổi mới và công nghệ; từ tăng trưởng theo chiều rộng sang tăng trưởng dựa trên năng suất các nhân tố tổng hợp; từ vai trò dẫn dắt của Nhà nước và khu vực đầu tư trực tiếp nước ngoài sang vị thế doanh nghiệp tư nhân làm lực kéo chính. Đường cao tốc, trí tuệ nhân tạo và bán dẫn cùng với cải cách thể chế là 3 mũi nhọn của bài toán này.

Việt Nam đang trên đà vươn mình thành "hổ Châu Á" - Ảnh: VNA

Trục đầu tiên là hạ tầng: hoàn tất mạng lưới cao tốc để giải phóng năng suất logistics và tái cấu trúc mạng sản xuất vùng. Mục tiêu 3.000km cao tốc vào cuối 2025 là phép thử về điều phối vốn công và kỷ luật thực thi dự án trong bối cảnh thủ tục ngày càng chặt. Và nếu như hệ thống cao tốc đạt 5.000km vào 2030, Việt Nam sẽ đạt ngưỡng hạ tầng tối thiểu của một nền sản xuất và dịch vụ quy mô lớn.

Trục thứ hai là năng suất. Việt Nam tự đặt chuẩn cao khi yêu cầu năng suất các nhân tố tổng hợp đóng góp khoảng 45%vào tăng trưởng giai đoạn 2021-2025. Các đánh giá quốc tế cho thấy đóng góp này vẫn thấp hơn mục tiêu, phản ánh ba thách thức: chuyển dịch lao động sang khu vực có năng suất cao còn chậm, liên kết giữa doanh nghiệp trong nước và doanh nghiệp có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài còn lỏng, và thị trường vốn dài hạn cho đổi mới còn mỏng. Nói cách khác, bài toán ở đây là đổi phương thức sản xuất từ gia công sang thiết kế, dịch vụ kèm theo và quản trị vận hành dựa trên dữ liệu.

Trục thứ ba là chuyển đổi số và trí tuệ nhân tạo. Việt Nam đã có Chiến lược quốc gia về nghiên cứu, phát triển và ứng dụng trí tuệ nhân tạo đến 2030, đặt mục tiêu trở thành trung tâm đổi mới của Đông Nam Á. Cùng lúc, cơ chế thử nghiệm có kiểm soát trong lĩnh vực ngân hàng có hiệu lực từ 1/7/2025, mở không gian pháp lý để mô hình kinh doanh số được thử nghiệm dưới giám sát. Đây là bước dịch quan trọng. Theo đó, muốn năng suất các nhân tố tổng hợp tăng thực chất thì phải có sân chơi cho mô hình mới, từ định danh điện tử, dữ liệu mở đến chấm điểm tín dụng dựa trên dữ liệu thay thế và thanh toán theo thời gian thực.

Cơ hội không chỉ đến từ quyết tâm nội tại. Địa chính trị đang tái cấu trúc chuỗi giá trị công nghệ; Việt Nam được xem là điểm đến tiềm năng của bán dẫn ở công đoạn lắp ráp và kiểm định, song hành với mục tiêu đào tạo 50.000 kỹ sư bán dẫn đến 2030. Để biến cơ hội thành năng lực, Việt Nam phải giải ba bài toán nền tảng: năng lượng ổn định với chi phí cạnh tranh, nhân lực đạt chuẩn kỹ thuật và hệ sinh thái nghiên cứu gắn kết giữa đại học, doanh nghiệp và viện nghiên cứu. Thiếu một trong ba điều kiện này, tham vọng về trí tuệ nhân tạo và bán dẫn dễ trở thành những tòa tháp trên cát.

Nhưng đổi mô hình không chỉ là thêm đường, thêm dữ liệu và thêm nhà máy. Cốt lõi là tái cân bằng cấu trúc tăng trưởng. Hơn 70% kim ngạch xuất khẩu hàng hóa hiện do khu vực đầu tư trực tiếp nước ngoài thực hiện. Đây vừa là lợi thế hội nhập, vừa là lời nhắc về “độ mỏng” của doanh nghiệp nội trong chuỗi giá trị toàn cầu. Nếu không nâng tỷ lệ nội địa hóa công nghệ và các dịch vụ đi kèm, Việt Nam sẽ mãi ở “làn gia công đẹp”. Tức là nhiều đơn hàng nhưng biên lợi nhuận mỏng.

Ở bình diện thể chế, rủi ro trong chặng nước rút đến 2045 hiện hữu theo 2 chiều. Thứ nhất, tốc độ làm luật và văn bản dưới luật chưa theo kịp sự phát triển của mô hình mới; Luật Đất đai 2024 cùng các luật sửa đổi là tín hiệu tích cực, nhưng hiệu quả sử dụng đất, giải phóng tài sản và niềm tin cho vốn dài hạn chỉ được quyết định ở khâu nghị định, thông tư và tổ chức thực thi. Thứ hai, công cuộc phòng chống tham nhũng, tuy cần thiết, đang đi kèm hiệu ứng phụ “sợ sai” trong bộ máy, khiến giải ngân đầu tư công và sử dụng vốn viện trợ phát triển chính thức chậm lại, trực tiếp bào mòn cơ hội hạ tầng và chuyển đổi xanh. Khắc phục tình trạng đóng băng quyết định là điều kiện cần để không đánh mất nhịp bứt tốc.

Già hóa dân số là chướng ngại cấu trúc khác. Việt Nam sẽ bước vào giai đoạn “xã hội già” khoảng 2036; cửa sổ dân số vàng còn lại không dài để nâng kỹ năng, tự động hóa và thiết kế lại hệ thống an sinh. Nếu năng suất lao động không tăng nhanh hơn tốc độ già hóa, gánh nặng tài khóa sẽ bó chặt dư địa đầu tư cho hạ tầng và khoa học công nghệ. Vì vậy cần dồn lực cho giáo dục khoa học công nghệ kỹ thuật và giáo dục nghề, thu hút có chọn lọc nhân lực chất lượng cao từ bên ngoài, đồng thời khuyến khích người lao động trung niên học lại và học thêm thông qua tín chỉ vi mô được số hóa.

Rủi ro khí hậu là phép thử bản lĩnh quốc gia. Các đánh giá của Ngân hàng Thế giới cảnh báo rằng nếu không thích ứng và giảm phát thải mạnh mẽ, tổn thất có thể lên tới 12% đến 14,5% GDP mỗi năm vào 2050; phần lớn thiệt hại đến từ hạ tầng, năng suất lao động và nông nghiệp, tức đúng những khu vực Việt Nam đang kỳ vọng để tiến hóa thành “hổ”. Quy hoạch hạ tầng thế hệ mới vì vậy phải thích ứng khí hậu: cao tốc đi cùng hành lang truyền tải điện, kho bãi và khu công nghiệp chống ngập, chuẩn vật liệu ít phát thải và hệ thống dữ liệu khí hậu tích hợp vào quy trình cấp phép đầu tư.

Từ đây, vấn đề sẽ là thiết kế lại cách tăng trưởng. Một lộ trình đáng tin cậy có vài then chốt.

Thứ nhất, ưu tiên năng suất các nhân tố tổng hợp như mục tiêu điều hành, mọi chính sách về thuế, đất và tài chính công phải được chấm điểm theo đóng góp vào năng suất.

Thứ hai, hoàn thiện chuỗi thể chế về dữ liệu, cạnh tranh và vốn: mở dữ liệu công trọng điểm, củng cố khung chống lạm dụng vị thế thống lĩnh trên nền tảng số và phát triển thị trường vốn dài hạn với vai trò thực chất của quỹ hưu trí và bảo hiểm.

Thứ ba, xử lý nút thắt ở cấp địa phương: trao quyền đi kèm trách nhiệm giải trình rõ ràng cho tỉnh và thành phố trong thu hút đầu tư đổi mới, với hợp đồng kết quả gắn chặt vào chỉ tiêu năng suất và việc làm chất lượng.

Thứ tư, siết liên kết giữa khu vực đầu tư trực tiếp nước ngoài và doanh nghiệp trong nước: nâng chuẩn yêu cầu liên kết trong đấu thầu mua sắm công nghệ, mở rộng tín dụng và bảo lãnh cho nhà cung ứng Việt Nam, đầu tư mạnh vào trung tâm thử nghiệm và tiêu chuẩn hóa để rút ngắn thời gian đưa sản phẩm ra thị trường.

Một lưu ý khác: “đặt cược vào tư nhân” không đồng nghĩa Nhà nước rút lui. Trái lại, Nhà nước phải thể hiện vai trò kiến tạo, từ tín hiệu quy hoạch nhất quán đến kỷ luật thực thi. Khi cơ chế thử nghiệm có kiểm soát vận hành thực chất, dữ liệu công được mở và thủ tục về đất đai và đầu tư được số hóa, chi phí giao dịch giảm sẽ trở thành một nguồn “năng suất vô hình” lớn để doanh nghiệp Việt Nam thăng hạng.

Giấc mơ “hổ châu Á” của Việt Nam vì thế là kiến tạo một phiên bản Việt: hệ sinh thái sản xuất và dịch vụ dựa trên công nghệ, hạ tầng cứng đi cùng hạ tầng số, khu vực tư nhân năng động nhưng có kỷ luật thị trường, và một nhà nước pháp quyền đủ năng lực điều tiết rủi ro mới. Đường cao tốc có thể hoàn thành đúng hẹn, trí tuệ nhân tạo và bán dẫn có thể hút vốn và nhân tài, nhưng chiếc khóa cuối cùng vẫn là một thể chế biết học, biết sửa và biết hành động nhanh. Chỉ khi 3 trục hạ tầng, năng suất và thể chế khớp bánh răng, đặt cược hôm nay mới nở thành định vị ngày mai.

Lê Hoài Việt