Giáo dục trách nhiệm số cần đi trước một bước

Sự phổ biến của AI đang làm thay đổi nhanh chóng cách học tập, tiếp nhận thông tin và ra quyết định của thanh thiếu nhi. Chỉ cần gõ vài dòng vào chatbot AI, trẻ sẽ nhận về văn bản hoàn chỉnh, lời giải chi tiết, thậm chí cả kế hoạch học tập, định hướng nghề nghiệp. Nhưng, cùng với sự hỗ trợ này là nguy cơ trẻ bị lệ thuộc, lười tư duy và mất dần khả năng phản biện - những nền tảng quan trọng trong việc xây dựng công dân số tự chủ.

Trong khi đó, hầu hết các chương trình giáo dục chính khóa ở Việt Nam chưa tích hợp nội dung sử dụng AI an toàn, đạo đức và có trách nhiệm. Các hướng dẫn về học tập với công nghệ vẫn dừng ở mức “ứng dụng công nghệ thông tin”, chưa chạm đến mức “tư duy công nghệ”, càng chưa nói đến “trách nhiệm số”, cũng như chưa có bộ quy tắc hướng dẫn chính thống nào giúp giáo viên và cha mẹ học sinh đồng hành cùng trẻ. Điều này tạo nên khoảng cách giữa chính sách và thực tế, đẩy phần trách nhiệm về phía phụ huynh.

Đã đến lúc chính sách giáo dục, văn hóa và công nghệ cần có bước đi chủ động. Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị đã nêu rõ: “Tăng cường đầu tư, đổi mới, nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo, bảo đảm nguồn nhân lực chất lượng cao đáp ứng yêu cầu phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia”. Đây là bước tiến quan trọng về mặt định hướng, nhưng để đi vào thực tế, cần có các chương trình hành động cụ thể trong ngành giáo dục, văn hóa và truyền thông.

Sẽ là một thiếu sót nghiêm trọng nếu chỉ dừng ở việc đưa AI vào trường học như một công cụ hỗ trợ học tập, giảng dạy mà không có khung năng lực đạo đức số đi kèm. Để tránh hình thành một thế hệ học sinh lệ thuộc vào công nghệ, cần triển khai một hệ sinh thái giáo dục về sử dụng AI có trách nhiệm, trong đó gia đình, nhà trường và chính sách là 3 nhóm chủ thể chính cần được kích hoạt đồng bộ.

Về phía gia đình, cha mẹ cần trang bị kiến thức cơ bản về công nghệ, hiểu các công cụ phổ biến mà con mình đang sử dụng, đồng thời cần xây dựng các nguyên tắc về “giờ không công nghệ”, yêu cầu trẻ ghi rõ phần nào do AI hỗ trợ khi làm bài, hoặc cùng con phân tích, phản biện kết quả từ AI. Đây được xem là việc thiết lập thói quen công nghệ có kiểm soát cho trẻ.

Về phía nhà trường, AI phải được tích hợp vào chương trình như một chủ đề giáo dục với các nội dung về kỹ năng số, đạo đức số, kiểm chứng thông tin và tư duy phản biện. Giáo viên cần đóng vai trò là người hướng dẫn có năng lực, giúp học sinh hiểu rằng sử dụng AI là một kỹ năng cần rèn luyện, không phải một lối tắt để tránh tư duy.

Về chính sách, cần sớm ban hành bộ khung năng lực đạo đức số dành cho học sinh phổ thông, xây dựng bộ tiêu chuẩn năng lực AI cho công dân, bao gồm cả tiêu chí đánh giá kỹ năng sử dụng AI một cách có trách nhiệm. Điều này đi kèm với việc đầu tư đào tạo giáo viên, phát triển tài liệu giảng dạy chính thống và xây dựng hệ thống đánh giá đồng bộ giữa các địa phương. Đây là nhiệm vụ mang tính liên ngành, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa ngành giáo dục, công nghệ thông tin, truyền thông và bảo vệ trẻ em.

Chuyển đổi số không chỉ là đầu tư thiết bị mà còn là chuyển đổi tư duy giáo dục. AI sẽ tiếp tục phát triển, thông minh hơn, gần gũi hơn và khó kiểm soát hơn. Không thể cấm trẻ tiếp xúc với AI nhưng cũng không được để trẻ sử dụng AI thiếu định hướng.

Điều chúng ta cần là một thế hệ làm chủ công nghệ chứ không phải lệ thuộc vào công nghệ. Do đó, giáo dục trách nhiệm số cần đi trước một bước. Và đó không chỉ là nhiệm vụ của gia đình, nhà trường mà là trách nhiệm chung của cả hệ thống chính sách, giáo dục, truyền thông và công nghệ.

Thạc sĩ Võ Thị Mỹ Duyên - Giám đốc đào tạo Học viện Kỹ năng VTALK