Giữ hồn quê trong những hồi trống tế

Anh Lê Khắc Dinh mở lớp dạy đánh trống tế miễn phí cho học sinh - Ảnh: Phan Ngọc

Trống tế là linh hồn của quê hương

Tháng 6/2025, trống tế Yên Thành (xã Yên Thành, tỉnh Nghệ An) được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là một loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian đặc sắc gắn với tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên và tưởng nhớ công đức của những bậc tiền nhân có công với nước, với làng của người dân ở các làng quê thuộc huyện Yên Thành trước đây.

Ông Phan Duẩn Lợi - 65 tuổi, ở xã Yên Thành - cho hay, tiếng trống tế là thanh âm không thể thiếu trong mỗi buổi tế tổ của các dòng họ. Mỗi dịp hội làng, tết Nguyên đán, rằm tháng Giêng, rằm tháng Bảy, giỗ tổ, tiếng trống tế lại vang lên. Hầu hết dòng họ, làng ở các xã Yên Thành, Quan Thành, Vân Du có đội trống tế.

Nhạc trống tế là sự hòa phối tinh tế giữa nhiều loại nhạc cụ. Mỗi đội trống tế thường có từ 4-7 người. Một “dàn nhạc” trống tế tiêu chuẩn thường có 1 trống cái giữ nhịp, 2 trống con, chiêng và nao bạt. Để tạo nên những hồi trống hay, nghệ nhân không chỉ cần sức lực mà còn phải có kỹ thuật và cảm xúc.

“Nhạc trống tế chỉ thật sự hay khi các nhạc cụ hòa quyện như một thể thống nhất. Trống cái giữ nhịp, nhưng cũng phải lắng nghe để điều tiết, dẫn dắt cả dàn nhạc. Với người dân nơi đây, trống tế thể hiện tinh thần đoàn kết, là lời nhắc nhớ về cội nguồn, là nét đẹp văn hóa tâm linh đã ăn sâu trong tiềm thức cộng đồng” - ông Lợi nói.

Sinh ra trong một gia đình trưởng tộc, anh Lê Khắc Dinh - 50 tuổi, ở xóm Tân Xuân, xã Quan Thành - cho biết, đã sớm “ngấm” tiếng trống từ thuở ấu thơ. Mỗi dịp tế lễ, lớp trẻ đứng sau các bậc cao niên, chăm chú quan sát, lắng nghe từng nhịp trống và dần trở thành thế hệ đánh trống tế tiếp nối như một điều hiển nhiên đã thấm sâu trong máu thịt. Đó cũng chính là cách truyền dạy đánh trống tế.

Để tránh trống tế hay, nghệ nhân phải có ý thức trách nhiệm và tình yêu dành cho dòng tộc, cho làng. Anh Dinh nói: “Lúc nhỏ, chúng tôi lên nhà thờ họ xem người lớn đánh trống, được các bậc cao niên chỉ dạy chứ không học qua sách vở gì cả”.

Từ năm 8 tuổi, anh Dinh đã tham gia đội trống tế của làng. Theo anh, đánh trống tế không khó, nhưng để tiếng trống vừa hùng tráng, vừa mềm mại, vừa đẹp về âm thanh, vừa cuốn hút về điệu bộ thì không dễ. Có khi tiếng trống dồn dập, oai phong để mô phỏng thế trận trên chiến trường, có khi tươi vui, nhộn nhịp mà vẫn trầm ấm, khoan thai nếu đánh mừng lễ hội mùa xuân.

Những nghệ nhân tài hoa sẽ biết cách uyển chuyển đan xen 2 phong cách để phô diễn trọn vẹn khí phách và tâm hồn người xứ Nghệ. “Trống tế là linh hồn của quê hương. Đây còn được xem là sợi chỉ kết nối giữa âm dương, giữa tiên linh tiên tổ với con cháu, thôi thúc con cháu về với dòng họ, đoàn kết bên nhau” - anh Dinh nói.

Hội thi đánh trống tế giữa các dòng họ, các xã tạo nên “món ăn tinh thần” đặc sắc mỗi độ xuân về ở nhiều làng quê Nghệ An - Ảnh: Khánh Trung

Giữ tiếng trống cho đời sau

Do lớp trẻ ngày càng ít quan tâm đến các nghi lễ truyền thống nên trống tế Yên Thành đang đứng trước nguy cơ bị mai một. Nhiều đội trống tế ở các dòng họ nay chỉ tồn tại nhờ vào vài cụ cao niên, nhưng các cụ lại “gần đất xa trời”.

Việc truyền dạy cách đánh trồng cũng khó khăn do không có giáo trình, không có ký âm, nặng về cảm tính hơn là định lượng, mọi thứ đều dựa vào trí nhớ và sự đam mê. Trăn trở trước nguy cơ mai một của bộ môn nghệ thuật này, năm 2024, nghệ nhân Lê Khắc Dinh cùng những người có chung đam mê đã thành lập Câu lạc bộ Trống tế làng Kẻ Gám để bảo tồn.

Mỗi cuối tuần, ngôi nhà nhỏ của anh Dinh lại rộn vang tiếng trống, trở thành lớp học đặc biệt của hàng chục học viên đủ mọi lứa tuổi. Không giáo án, không bục giảng, lớp học đặc biệt này được anh dẫn dắt bằng ngọn lửa đam mê và âm thanh trầm hùng của trống, chiêng. Ngoài việc truyền dạy kỹ năng, anh còn tỉ mỉ giảng giải ý nghĩa từng nhịp trống, từng thế đánh cho học viên.

Theo anh, học trống tế không chỉ là học cách đánh trống mà quan trọng là học làm người, học đạo lý “kính trên nhường dưới” và trách nhiệm với cội nguồn. Việc gìn giữ, phát huy giá trị nghệ thuật trống tế Yên Thành không chỉ góp phần bảo tồn kho tàng di sản văn hóa phi vật thể mà còn là để giữ nét đẹp văn hóa, hồn cốt của quê hương.

Theo nhịp điệu của thầy Dinh, em Nguyễn Cảnh Đạt - 6 tuổi, ở xóm Tân Xuân - cầm chắc dùi gỗ, luân phiên điểm vào mặt trống (tạo tiếng trầm, vang) rồi vành tang (tạo tiếng thanh, gọn). Trước đây, chỉ các nghệ nhân lâu năm mới thực hiện thuần thục các động tác này nhằm tạo ra sự tương phản âm sắc rõ rệt.

Năm 3 tuổi, trong những lần cùng cha tới nhà thờ họ, Đạt bắt đầu cầm dùi đánh trống. 1 năm sau, cậu bé này đã gây sốt cộng đồng mạng khi làm “nhạc trưởng”, điều khiển cả dàn trống tế ở lễ hội đền, chùa Gám. Với đôi tay còn bé xíu, em vẫn điều khiển được tiết tấu khi khoan thai, lúc dồn dập khiến cả dàn nhạc tự động hòa theo nhịp trống cái của mình.

“Em rất thích đánh trống tế nên ngoài học ở thầy Dinh, mỗi lần lên nhà thờ họ, em đều học thêm các bác, các ông trong đội trống của dòng họ” - Đạt nói.

Bên cạnh mở lớp dạy miễn phí cho học sinh trong xã, anh Dinh còn đến dạy đánh trống tế cho các dòng họ trong và ngoài tỉnh. Anh cũng bàn với các thành viên trong Câu lạc bộ Trống tế làng Kẻ Gám sản xuất các video để truyền thông về ý nghĩa của việc gìn giữ và phát huy môn nghệ thuật này, giúp trống tế vượt qua rào cản địa lý và tiếp cận được nhiều người hơn, đặc biệt là giới trẻ.

“Trống tế là hồn cốt quê hương. Tôi muốn đóng góp chút công sức để tiếng trống không bị mai một, từ đó góp phần khơi dậy niềm tự hào về truyền thống quê hương, đất nước” - anh Dinh tâm sự.

Phan Ngọc