Đẫm tinh thần Phật giáo trong văn chương Việt

Từ sách chữa lành đến tác phẩm văn học

Đại lễ Phật đản Vesak Liên hiệp quốc 2025 đang diễn ra tại TPHCM, các ấn phẩm quý về Đức Phật cũng được phát hành, triển lãm, giới thiệu cùng bạn đọc và phật tử dịp này. Nhiều tựa sách, bộ sách có giá trị chữa lành được xuất bản ngày càng nhiều trong những năm gần đây. Các tác giả là thiền sư, tu sĩ, ni sư tham gia viết sách đã cùng góp phần đưa Phật pháp ứng dụng vào đời sống, mang đến những tác phẩm được đông đảo bạn đọc yêu thích: Chia sẻ từ trái tim (Thích Pháp Hòa), Thả trôi phiền muộn (Suối Thông), Hiểu về trái tim (Minh Niệm), Vẻ đẹp của sự cô đơn (Giác Minh Luật)… Trước đó là dấu ấn đặc biệt từ sách của Thiền sư Thích Nhất Hạnh với các tựa: An lạc từng bước chân, Đường xưa mây trắng, Nẻo về của ý, Không diệt không sinh đừng sợ hãi...

Tinh thần, tư tưởng Phật giáo thể hiện trong nhiều tác phẩm văn học nổi bật

Bên cạnh những cuốn sách viết về Đức Phật hoặc truyền tải tư tưởng từ đạo Phật, nhiều tác phẩm văn chương Việt Nam, qua từng giai đoạn luôn thấm đẫm tinh thần Phật giáo. Với văn chương đương đại, có thể kể đến một số tác phẩm nổi bật, có giá trị vượt thời gian: Cống nhân (Văn Lê), Đội gạo lên chùa (Nguyễn Xuân Khánh), Những ngọn gió Hua Tát (Nguyễn Huy Thiệp), Đức Phật, nàng Savitri và tôi (Hồ Anh Thái)…

Cống nhân là tiểu thuyết cuối cùng mà cố nhà văn Văn Lê để lại cho đời. Đó là câu chuyện về Hoàng giáp Đại sư Tuệ Quang - người nhận nhiệm vụ làm “cống nhân” sang đất Bắc. Một nhân vật đại diện cho tinh thần Phật giáo, với tài năng và trí tuệ, từ bi, đức độ, dũng cảm, kiên cường - cũng là tinh thần và phẩm cách của người dân Đại Việt. Vẻ đẹp và sức mạnh cứu rỗi của đạo Phật cũng được nhà văn Nguyễn Xuân Khánh chọn viết trong tiểu thuyết Đội gạo lên chùa, với phận đất, phận người long đong qua cả 2 cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc. Những nhân vật đại sư, hình tượng ngôi chùa, tư tưởng Phật giáo thấm đẫm trong trang viết khiến các tác phẩm luôn đầy sức nặng. Đó không chỉ là những câu chuyện về thân phận con người, về thời cuộc mà còn là tinh thần, tư tưởng của cả dân tộc trải qua hàng ngàn năm.

Những tác phẩm lớn của văn học Việt Nam đã không tách rời với tư tưởng Phật giáo. Nhân - quả được nhìn thấy trong Những ngọn gió Hua Tát; cuộc đời của Đức Phật Thích Ca và những nhân vật của hơn 2.500 năm trước được khai thác trong Đức Phật, nàng Savitri và tôi; những triết lý từ đạo Phật được chuyển tải trong Bảy ngày trên sa mạc (Di Li), điểm tựa từ ánh sáng đạo Phật trong Mưa ở kiếp sau (Đoàn Minh Phượng)… Tư tưởng Phật giáo vẫn luôn hiện diện trong văn học, đặc biệt với những tựa sách, bộ sách về lịch sử: Hồ Quý Ly (Nguyễn Xuân Khánh), Bão táp triều Trần (Hoàng Quốc Hải)…

Tinh thần Phật giáo từ thời Chử Đồng Tử…

Đến nay, vẫn chưa có nghiên cứu chính xác về thời điểm đạo Phật được du nhập vào Việt Nam. Vậy nhưng, trong Lĩnh Nam chích quái có kể chuyện Chử Đồng Tử là phật tử đầu tiên được theo học đạo với nhà sư Phật Quang, tại hang Đồ Sơn (Cốc Tự). Giả thuyết phổ biến nhất cho rằng đạo Phật được truyền bá vào Việt Nam từ khoảng thế kỷ III đến thế kỷ II trước Công nguyên. Trong suốt hàng ngàn năm ấy, văn học Việt Nam ở giai đoạn, triều đại nào cũng thấm đẫm tinh thần văn hóa Phật giáo, từ văn học dân gian đến thơ thiền, văn chương bác học.

Văn học Phật giáo cũng là một bộ phận quan trọng của văn học Việt Nam, với những tên tuổi nổi bật trong lịch sử văn học thời Lý - Trần: Thiền sư Mãn Giác, Vạn Hạnh, Huyền Quang, Ngô Chân Lưu, Trần Thái Tông, Trần Nhân Tông… Tư tưởng Phật giáo cũng được thể hiện rất rõ nét trong tác phẩm của các tác giả thời Lê - Nguyễn: Nguyễn Trãi (Ức Trai thi tập, Quốc âm thi tập), Nguyễn Du (Truyện Kiều, Văn tế thập loại chúng sinh), Nguyễn Gia Thiều (Cung oán ngâm khúc), Nguyễn Bỉnh Khiêm (Bạch Vân quốc ngữ thi tập), Ngô Thì Nhậm (Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh)…

Dòng chảy của văn học Việt Nam từ khởi nguyên đến thời trung đại, cận đại và hiện đại chưa từng tách rời với tư tưởng, tinh thần Phật giáo. Bùi Giáng, Tuệ Sỹ, Phạm Công Thiện, Nguyễn Huy Thiệp, Hồ Anh Thái... đã luôn trao gửi những tư tưởng lớn về đạo Phật thông qua các tác phẩm của mình. Luân hồi, nhân quả, giác ngộ, giải thoát, buông bỏ, từ bi, trí tuệ… - những giá trị cốt lõi từ đạo Phật luôn được truyền tải trong nhiều tác phẩm văn học Việt Nam đương đại dù tác giả có thể không chọn khai thác nhân vật là nhà sư hay lấy đạo Phật làm chủ đề trung tâm. Một trong những tác phẩm đậm chất thiền và tinh thần Phật giáo của người trẻ hiện nay là Bể trăng côi (tiểu thuyết của nhà văn Huỳnh Trọng Khang, được trao giải Văn học trẻ - Hội Nhà văn TPHCM năm 2023).

Đại lễ Phật đản Vesak Liên hiệp quốc 2025 đang diễn ra với nhiều hoạt động ý nghĩa: rước Phật, thuyết pháp, phóng sinh, triển lãm, giao lưu văn hóa - nghệ thuật… Đây cũng là dịp để phật tử và công chúng được tưởng niệm, chiêm bái và tôn vinh những giá trị linh thiêng về Đức Phật Thích Ca, lan tỏa sâu sắc những ý nghĩa thiêng liêng của tư tưởng Phật giáo: từ bi, trí tuệ, đoàn kết và bao dung, tuệ giác Phật giáo vì hòa bình thế giới... Dịp này, nhìn lại một dòng chảy văn chương đẫm tinh thần Phật giáo cũng là nhìn lại những giá trị tư tưởng và ảnh hưởng to lớn của đạo Phật đến tinh thần của người Việt và văn học - văn hóa Việt Nam suốt hàng ngàn năm qua.

Lục Diệp