Tiếng thở dài của ông vua Phổ

Buổi sáng cuối cùng của năm 2019, trong phiên bế mạc Hội nghị trực tuyến giữa Chính phủ với các địa phương về triển khai nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội và ngân sách nhà nước năm 2020, người đứng đầu Chính phủ Việt Nam - Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc - khẳng định: “Không đánh đổi môi trường, văn hóa và văn minh xã hội để đổi lấy kinh tế”.

Những trầm tích văn hóa từ rất nhiều năm trước vẫn đang hiện hữu và vẫn đang được đánh thức

Cũng trong ngày cuối năm này, giữa bao tất bật, bộn bề, hối hả, ngay tại trụ sở của ngành văn hóa thành phố, người đứng đầu Đảng bộ TPHCM - Bí thư Thành ủy Nguyễn Thiện Nhân - đã xúc động trao bằng xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp thành phố cho 5 công trình, trong đó có Nhà thờ Thủ Thiêm, Tu viện Hội Dòng Mến Thánh giá Thủ Thiêm - một trong những hành động thiết thực, ngay trong thời khắc chuyển giao sang năm mới, 2020 - Năm Văn hóa TPHCM.

Xét trên bình diện thực tế, hẳn việc chọn năm chủ đề văn hóa hoặc mệnh lệnh không đánh đổi văn hóa bằng bất cứ giá nào đã cho thấy sự thống nhất trong nhìn nhận, đánh giá và cảnh báo về một diễn biến, thực trạng xã hội không hề đơn giản. Kinh tế và sự phát triển kinh tế, ngoài những con số tăng trưởng như mơ, vị thế thăng hạng đang có vẻ bị đặt để trong vế đối nghịch của sự “gián” một cách nghiêm trọng về đạo đức, văn hóa, môi trường…

Từ góc độ “cán cân” quy luật phát triển nói chung, bản thân phát triển kinh tế chưa bao giờ mang tính mục đích tự thân. Kinh tế phát triển cũng là hướng tới phục vụ con người với nhu cầu không chỉ làm giàu, tích tụ sự sản mà còn sống hạnh phúc, tích lũy những giá trị văn hóa, đạo đức, thẩm mỹ của cộng đồng, cho riêng mình.

Vì vậy, không đánh đổi văn hóa, văn minh xã hội (và môi trường sống) để đổi lấy kinh tế là một sự tái lập cân bằng trong định hướng phát triển xã hội từ cột mốc 2020. Chọn văn hóa làm chủ đề năm là sự xác tín công bằng cho văn hóa - với tư cách một lĩnh vực nền tảng của phát triển, căn bản của các mối quan hệ xã hội - tự nhiên.

Tất nhiên, vấn đề còn lại là nhìn nhận và tiếp cận văn hóa ở cả hai nghĩa hẹp - những công trình văn hóa, tác phẩm nghệ thuật, biểu tượng thẩm mỹ… lẫn rộng - là phong hóa xã hội, lối sống, tiếng nói, giáo dục… như thế nào để kết quả “không đánh đổi” kia phải tựu thành những giá trị thật sự, có ý nghĩa cân bằng với các thành quả kinh tế.

Cũng như, một khi xác định năm chủ đề văn hóa, nào đâu chỉ là tổ chức bấy nhiêu sự kiện văn hóa, biểu dương lực lượng làm văn hóa chuyên hay không chuyên hoặc dựng nên những thiết chế văn hóa hoành tráng, lộng lẫy mà đó phải thật sự là một cuộc chuyển dịch đa chiều. Trong đó, dĩ nhiên, con người là trung tâm để khơi dậy, đánh thức, khai phóng sự sáng tạo, trí tuệ và tầng sâu nhân văn trong mỗi con người, trong từng nhóm cộng đồng, trong mỗi lĩnh vực và chính bản sắc dân tộc - cần được hiểu thấu đáo là một phẩm chất mở, được kết tinh và phát huy trong quá trình hội nhập, đối thoại và tôn trọng (cả sự khác biệt) lẫn nhau - sẽ là sợi dây kết nối bền chặt.

Chiều cuối năm, hậu của buổi lễ trao bằng xếp hạng di tích, tôi một mình thả bộ xuống con đường Đồng Khởi, hướng ra phía sông Sài Gòn. Tôi đang đi ngược lại thời gian ngay trên chính cái không gian mà tròn 160 năm trước, khi người Pháp đặt chân lên Sài Gòn, họ vẽ con đường đầu tiên này, men theo trục sông chính. Vòng ra bến Bạch Đằng, hai bên con đường Tôn Đức Thắng, những tháp chuông Gothic, những mái vòm Byzantine ẩn hiện đâu đó. Để thấy, cuộc chinh phạt và mưu đồ thực dân hóa gần hai trăm năm trước đã lụi tàn, cái còn lại chính là những trầm tích văn hóa vẫn đang hiện hữu, đang được đánh thức.

Bỗng tôi như nghe có tiếng thở dài của ông vua Phổ, sau khi nghe tiếng đàn của Mozart: “Ta tiêu biểu cho trật tự, ngươi tiêu biểu cho cái đẹp. Biết đâu hậu thế sẽ quên ta và nhắc đến ngươi”…

Ái Mỹ