Thành viên Ủy ban Nobel Vật lý tiết lộ bí mật về “hậu trường” tuyển chọn người đoạt giải

Không có “kháng cáo” trong giải Nobel

Là thành viên Ủy ban Nobel Vật lý,giáo sư Ulf Danielsson nhấn mạnh, điều kiện đầu tiên là người đoạt giải phải có nghiên cứu, phát minh có tính ứng dụng, tạo ra những tác động, lợi ích cho nhân loại. Riêng lĩnh vực vật lý, phải là những khám phá, phát minh quan trọng nhất.

Tiết lộ về “hậu trường” tuyển chọn giải Nobel Vật lý, giáo sư Ulf Danielsson cho biết, thường chu kỳ bắt đầu vào tháng Chín năm trước, khi Ủy ban Nobel Vật lý gửi thư mời đề cử đến các cá nhân, tổ chức được chỉ định, gồm: các nhà khoa học từng đoạt giải Nobel, giáo sư vật lý tại các trường đại học lớn, thành viên của Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển và một số nhà khoa học được ủy ban lựa chọn đặc biệt…

Chỉ người được mời mới có quyền đề cử ứng cử viên cho giải Nobel năm đó. Việc nhận hồ sơ đề cử thường kết thúc vào ngày 31/1 hằng năm. Ủy ban Nobel Vật lý nhận khoảng 700 lời đề cử mỗi năm.

Sau khi nhận đề cử, Ủy ban Nobel Vật lý (hiện có 8 thành viên) bắt đầu phân loại ứng viên và hồ sơ. Trong quá trình đánh giá, họ có thể phải nhờ đến các chuyên gia độc lập quốc tế trong từng lĩnh vực để viết báo cáo đánh giá chi tiết về đóng góp khoa học của ứng viên.

“Chúng tôi sẽ giữ bí mật danh sách những người được đề cử và cả những chuyên gia viết báo cáo đánh giá ít nhất 50 năm. Nghĩa là tất cả các nhà khoa học viết đánh giá có thể tự tin đưa ra nhận định, ý kiến riêng của mình liên quan đến các công trình trong danh sách đề cử mà không phải lo lắng bị ai biết hay ảnh hưởng tới sự nghiệp của họ trong 50 năm đó” - giáo sư Ulf Danielsson tiết lộ.

Dựa trên các bản báo cáo đánh giá, Ủy ban Nobel Vật lý sẽ có cuộc họp và đưa ra quyết định cuối cùng vào cuối tháng Tám và tất cả các thành viên sẽ ký bản đề xuất về người nhận giải cho năm để trình lên Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển.

Viện sẽ họp toàn thể, thảo luận và bỏ phiếu kín. Quyết định cuối cùng cần đạt đa số phiếu.

Tuy nhiên, quá trình bình xét này cũng có những trường hợp đặc biệt, có người sẽ được cân nhắc trong nhiều năm liền, thậm chí kéo dài cả thập kỷ.

“Đặc biệt với giải Nobel là không có “kháng cáo”, khi các ủy ban đã đề xuất và Viện Hàn lâm đưa ra quyết định đồng nghĩa với việc đã chốt người đoạt giải” - ông Danielsson nói.

Giáo sư Ulf Danielsson chia sẻ về quy trình lựa chọn, bình xét Giải Nobel Vật lý

Sau đó, họ sẽ gọi và thông báo kết quả cuối cùng cho ứng viên đạt giải Nobel của năm. “Vì chênh lệch múi giờ nên có người sẽ nhận được cuộc điện thoại lúc nửa đêm từ Stockholm” - giáo sư Danielsson nói thêm.

Kết quả được công bố tại Stockholm và trên toàn thế giới vào đầu tháng Mười và lễ trao giải chính thức sẽ diễn ra ngày 10/12 hằng năm, đúng vào ngày mất của Alfred Nobel, tại Stockholm, Thụy Điển.

Chỉ 5/226 nhà khoa học nữ nhận Nobel Vật lý

Theo giáo sư Ulf Danielsson, từ năm 1901-2024, đã có 118 giải Nobel Vật lý được trao cho 226 cá nhân. Trong đó chỉ có 5 nhà khoa học nữ. Ông là người tham gia vào quá trình bình xét của 3/5 nhà khoa học này.

Đặc biệt, nhà khoa học John Bardeen (người Mỹ) là người đã nhận giải 2 lần vào năm 1956 cho phát minh về chất bán dẫn và transistor và năm 1972 cho lý thuyết siêu dẫn (lý thuyết BCS). Đây cũng là trường hợp đặc biệt hiếm hoi trong lịch sử giải Nobel.

Giáo sư Ulf Danielsson cũng cho biết, việc trao giải Nobel ngày càng được mở rộng về phạm vi khi vật lý không chỉ được định nghĩa là các nguyên tử, phân tử nữa mà mở rộng cả về vũ trụ học, thiên văn… Những quan điểm, định nghĩa và khái niệm về lĩnh vực này tiến hóa theo thời gian. Ví dụ điển hình là năm 2019, giải Nobel Vật lý được trao cho 2 nhà khoa học Thụy Sĩ là Michel Mayor và Didier Queloz, vì khám phá ra các hành tinh ngoài hệ mặt trời (exoplanets).

Chia sẻ thêm về giải Nobel, tiến sĩ Gustav Källstrand - Giám tuyển cấp cao thuộc Bảo tàng Nobel (Stockholm, Thụy Điển) - cho biết, ông đã chứng kiến nhiều nhà khoa học đến thăm Bảo tàng Nobel rơi nước mắt khi thấy tên mình đứng cùng các thần tượng như Einstein hay Marie Curie.

“Tại Bảo tàng Nobel, chúng tôi thường mời những người đoạt giải chia sẻ về nguồn cảm hứng sáng tạo của họ. Họ thường nói đến 3 yếu tố: sự hợp tác, lòng dũng cảm và đôi khi là một chút may mắn” - tiến sĩ Gustav Källstrand nói.

Nguyễn Loan