Đánh thức di sản văn hóa cho tương lai

Chuyển đổi tư duy

TPHCM hiện có 321 di tích lịch sử - văn hóa (4 di tích quốc gia đặc biệt, 99 di tích quốc gia, 218 di tích cấp thành phố) cùng 226 công trình, địa điểm được đưa vào danh mục kiểm kê di tích (được ứng xử như di tích cấp thành phố). Có sự hiện diện của 15 di sản văn hóa (DSVH) phi vật thể, có 3 DSVH phi vật thể đại diện của nhân loại… Di sản của 3 địa phương hợp nhất vừa phong phú về loại hình vừa đa dạng về lịch sử, địa văn hóa: từ di sản đô thị Sài Gòn - Gia Định, hệ thống công nghiệp - dịch vụ hiện đại của Bình Dương đến các giá trị văn hóa - biển đảo đặc trưng của Bà Rịa - Vũng Tàu.

Nhiều loại hình di sản văn hóa tồn tại và phát triển tại TPHCM - Ảnh: Ngọc Tuyết

Theo phó giáo sư, tiến sĩ Đặng Văn Bài - Phó chủ tịch Hội đồng DSVH quốc gia - để phát huy hiệu quả thế mạnh vượt trội này sau hợp nhất, TPHCM cần có sự chuyển đổi tư duy chiến lược, biến di sản từ trách nhiệm bảo tồn thành nguồn lực kinh tế và bản sắc cho sự phát triển bền vững.

Trước hết, cần chuyển đổi tư duy từ bảo tồn tĩnh sang bảo tồn di sản sống. Di sản không thể khoanh vùng bảo vệ mà cần được tích hợp vào đời sống đô thị, trở thành không gian thực hành nghệ thuật, nơi giao dịch của các ngành công nghiệp văn hóa, qua đó nuôi dưỡng đời sống văn hóa trong chính nó và tạo ra nguồn thu để tự bảo tồn.

“Việc TPHCM chủ trương mở rộng khu vực cảng Nhà Rồng cho Không gian văn hóa Hồ Chí Minh là tín hiệu vui khi tạo ra sức sống mới cho di sản và cả du lịch thành phố” - phó giáo sư, tiến sĩ Đặng Văn Bài nhận định.
Đặc biệt, cần tư duy đột phá trong chuyển đổi vai trò từ quản lý độc quyền sang kiến tạo và hỗ trợ cơ chế, chính sách để cộng đồng và tư nhân trở thành chủ thể chính của sự nghiệp bảo tồn DSVH. TPHCM mở rộng đòi hỏi nguồn lực khổng lồ cho công tác DSVH, phải chuyển từ phụ thuộc ngân sách sang xã hội hóa thông qua cơ chế hợp tác công tư.

Bà Lê Tú Cẩm - Chủ tịch Hội DSVH TPHCM - cho rằng hợp tác công - tư đóng vai trò quan trọng trong bảo tồn DSVH nhưng do chưa được thể chế hóa đầy đủ như các lĩnh vực khác nên việc thực hiện và huy động nguồn lực xã hội vẫn gặp nhiều khó khăn. Bà Lê Tú Cẩm đề xuất sớm thể chế hóa cơ chế hợp tác này với quy định rõ ràng nhằm đảm bảo hài hòa quyền lợi các bên cho mục tiêu chung: gìn giữ và phát huy DSVH.

Phối hợp liên ngành

Theo tiến sĩ Nguyễn Thị Hậu - Tổng thư ký Hội Khoa học lịch sử - TPHCM là một đô thị trẻ nhưng giàu lớp trầm tích văn hóa của cả vùng Đông Nam Bộ. Việc xây dựng mô hình bảo tồn - phát huy di sản đô thị theo hướng tích hợp khảo cổ học - quy hoạch - cộng đồng giúp gìn giữ bản sắc đồng thời định hình “hồn đô thị sáng tạo” trong thế kỷ XXI.

Không gian đô thị TPHCM là sự kết hợp của nhiều tầng văn hóa - Ảnh: Ngọc Tuyết

Tiến sĩ Nguyễn Thị Hậu đề xuất thành lập Viện Nghiên cứu và Bảo tồn di sản đô thị, độc lập với cơ quan quản lý nhà nước, có chức năng nghiên cứu, tư vấn, giám sát các dự án bảo tồn DSVH.

Cũng theo tiến sĩ Nguyễn Thị Hậu, 2 địa phương mới hợp nhất vào TPHCM là Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu có tiềm năng khảo cổ học dưới lòng đất cũng như di sản đô thị trên mặt đất rất lớn. Theo Luật DSVH mới, tất cả di tích muốn khai quật phải nằm trong quy hoạch khảo cổ. Muốn có quy hoạch, phải khảo sát, đánh giá dữ liệu. Vì vậy, cần xây dựng ngay cơ sở dữ liệu di sản khảo cổ - đô thị số hóa phục vụ quy hoạch và giáo dục.

Ông Trần Hữu Phúc Tiến (Hội Quy hoạch phát triển đô thị TPHCM) nêu trường hợp mỏ neo cổ (1862) biến mất sau khi công viên Bến Bạch Đằng được chỉnh trang hay nhiều hiện vật được phát hiện khi thi công metro không biết về đâu.

“Việc quy hoạch khảo cổ theo Luật DSVH mất rất nhiều thời gian. Để giải quyết vấn đề trước mắt, nên chăng Sở Văn hóa và Thể thao TPHCM cần tham mưu cho thành phố quy định tất cả công trình xây dựng cơ sở hạ tầng mới đã được duyệt trước khi phá dỡ hay thi công phải tiến hành khảo cổ” - ông Trần Hữu Phúc Tiến gợi ý. Ông còn đề xuất thiết lập đường dây nóng để người dân báo cáo các trường hợp xâm phạm di tích…

Ninh Lộc