Mặt tối của tinh thần khởi nghiệp

Shark Bình - Ảnh: Shark Tank

Chiều 14/10, Công an TP Hà Nội công bố đã khởi tố, bắt tạm giam ông Nguyễn Hòa Bình cùng 9 người khác về 2 tội danh lừa đảo chiếm đoạt tài sản và vi phạm quy định về kế toán gây hậu quả nghiêm trọng. Theo thông tin ban đầu, nhóm liên quan dự án tiền số AntEx phát hành 33,2 tỉ token từ 8/2021 đến 11/2021, bán cho khoảng 30.000 nhà đầu tư, thu về khoảng 4,5 triệu USDT (tương đương 4,5 triệu USD, khoảng 117 tỉ đồng).

Sau niêm yết, AntEx lao dốc mất 99% giá trị, đến 3/2023 đổi tên thành Rabbit theo tỉ lệ 1.000 AntEx đổi 1 RAB nhưng giá trị vẫn gần như bằng không. Cơ quan điều tra cáo buộc dòng tiền bị rút khỏi ví tổng, chuyển qua ví cá nhân và một phần bơm vào các công ty trong hệ sinh thái, sử dụng sai mục đích. Đến nay đã tạm giữ, phong tỏa tài sản khoảng 900 tỉ đồng gồm gần 600 cây vàng, 18 sổ đỏ, tiền và chứng khoán. Phán quyết thuộc về tòa án, nhưng chừng đó đã đủ để soi lại cách chúng ta cổ vũ tinh thần khởi nghiệp.

Chúng ta đã mất nhiều năm để biến startup thành biểu tượng của một giấc mơ Việt Nam mới. Trên truyền hình, trong hội thảo, trên mạng xã hội, người trẻ được khích lệ liều lĩnh, dấn thân, nghĩ lớn. Nhưng hiếm ai dạy họ rằng khởi nghiệp không chỉ là tạo ra giá trị mà còn là học cách chịu trách nhiệm.

Khi những sân chơi gọi vốn trở thành gameshow, nơi con số hàng triệu đô được tung ra như cú ném phấn khích, công chúng dễ ngộ nhận rằng thành công chỉ cần dám hứa lớn và nói hay. Từ chỗ khởi nghiệp là kiên trì xây từng viên gạch nhỏ, nó dần biến thành một sân khấu nơi ánh đèn, micro và lượt theo dõi quan trọng hơn bảng cân đối kế toán.

Shark Bình nhiều năm là gương mặt tiêu biểu của thế hệ doanh nhân truyền cảm hứng. Ông nói nhiều về bản lĩnh, tầm nhìn, về việc ngã rồi đứng dậy. Hình ảnh ấy cùng danh tiếng từ truyền hình tạo ra quyền lực của uy tín biểu tượng.

Khi ông công bố quỹ blockchain 50 triệu USD, rất nhiều người tin ngay. Họ không đọc báo cáo kiểm toán, không hiểu DeFi (Tài chính phi tập trung, được xây dựng trên hệ thống blockchain), họ chỉ thấy một người từng ngồi “ghế cá mập” nói rằng đây là tương lai. Tinh thần khởi nghiệp được tôn vinh bỗng trở thành tấm vé thông hành lách qua sự thận trọng cả về pháp lý lẫn đạo đức.

Chúng ta quên rằng tinh thần khởi nghiệp không đồng nghĩa với được phép làm mọi thứ để thành công. Trong một xã hội khao khát những tấm gương đi lên từ 2 bàn tay trắng, doanh nhân dễ bị đẩy lên thành hình mẫu đạo đức. Sự tôn vinh quá mức khiến một số người tin vào chính huyền thoại của mình. Khi một người được tung hô như “cá mập”, họ có thể quên mất rằng rốt cuộc vẫn phải tuân thủ những nguyên tắc căn bản của kinh doanh là trung thực, minh bạch, tôn trọng đồng tiền của người khác.

eFishery, một trong những startup đình đám nhất Indonesia, được hậu thuẫn bởi SoftBank và Temasek - có thể đã thổi phồng doanh thu và lợi nhuận trong nhiều năm, theo hãng tin Bloomberg - Ảnh: eFishery

Vì sao phải nói điều này ngay lúc này? Bởi nếu không kịp phanh, Việt Nam rất dễ lặp lại vết xe đổ của Indonesia. Chỉ trong ít tháng, hệ sinh thái khởi nghiệp nước bạn lao đao vì chuỗi bê bối quản trị. TaniHub bị điều tra tham nhũng và rửa tiền khoảng 25 triệu USD, kéo theo bắt giữ ở cả phía startup lẫn quỹ đầu tư mạo hiểm thuộc doanh nghiệp nhà nước.

Kỳ lân 1,4 tỉ đô eFishery bị tố thổi phồng doanh thu nhiều lần, biến lãi thành lỗ, một số lãnh đạo trở thành nghi phạm. Dòng vốn mạo hiểm vì vậy lao dốc, từ đỉnh 9,44 tỉ USD năm 2021 còn khoảng 440 triệu USD năm 2024 và chỉ quanh vài chục triệu USD trong nửa đầu 2025. Khi niềm tin bị bào mòn bởi quản trị yếu kém, vốn không chỉ chậm lại mà còn quay lưng. Và khi vốn quay lưng, mùa đông công nghệ kéo dài hơn những gì mô hình tài chính từng dự tính.

Điểm giống thì không ít. Câu chuyện lớn lấn át kỷ luật nhỏ. Tốc độ gọi vốn thay thế kỷ luật dòng tiền. Hệ sinh thái được dùng như chiếc ô thương hiệu che đi những túi tiền mập mờ giữa các pháp nhân. Ban điều hành sống bằng đà truyền thông dài hơn đà tài chính, đến lúc bánh đà chậm mới cuống cuồng vẽ lại biểu đồ.

Bài học Indonesia cho thấy nếu không đặt lại chuẩn mực quản trị, mùa đông ấy không còn là chu kỳ định giá mà là trừng phạt đạo đức, dài, lạnh và đắt đỏ.

Để không trượt theo quỹ đạo ấy, cần đổi thước đo vinh danh. Ít tung hô số tiền gọi vốn, nhiều hơn những tràng pháo tay cho minh bạch. Một công ty xứng đáng làm hình mẫu là công ty có báo cáo được kiểm toán nghiêm túc, có hội đồng độc lập đủ răng cưa, có kiểm soát xung đột lợi ích giữa các công ty trong cùng hệ sinh thái, và công bố trung thực cả tin xấu.

Nếu dùng danh tiếng để kêu gọi vốn công chúng, dù là token hay bất kỳ cấu trúc nào, chuẩn công bố phải tương đương doanh nghiệp đại chúng. Hệ sinh thái không thể là áo khoác cho sự nhập nhằng. Tiền pháp nhân nào, trách nhiệm pháp nhân đó, rõ từ hợp đồng đến sổ sách.

Cũng cần kỷ luật với tốc độ. Đốt tiền có thể chấp nhận ở pha mở đường, nhưng nếu năm này qua năm khác vẫn sống bằng đốt mà không chứng minh được đơn vị kinh tế hợp lý, đó không còn là táo bạo mà là vô trách nhiệm. Hãy ràng buộc mốc chuyển từ tăng trưởng bằng trợ giá sang tăng trưởng bằng giá trị thực.

Sau cùng, điều Việt Nam cần không phải một biểu tượng hào quang mới. Chúng ta cần những doanh nhân dám nhỏ bé, dám đi chậm, dám nói thật. Những người không cần truyền hình gọi tên, không cần ánh đèn, mà cần một bảng cân đối sạch, một niềm tin thật và một chữ tín không đổi màu theo mùa vốn. Nếu làm được, chúng ta sẽ tránh được cú trượt như Indonesia. Nếu không, mùa đông ấy sẽ đến, chỉ khác ngày.

Thanh Thuý