Hồi sinh nghề dệt, thắp sáng tương lai cho phụ nữ Tà Ôi

Trọn đời với thổ cẩm

Nghề dệt thổ cẩm có hàng trăm năm nay, nhưng chủ yếu mang tính tự cung tự cấp và dần bị mai một. Thế nhưng, bà Mai Thị Hợp (62 tuổi, xã A Lưới 4, TP Huế) đã làm được việc khiến nhiều người ngạc nhiên khi giới thiệu sản phẩm quê hương mình ra ngoài địa phương và cả quốc tế.

Vốn là người trầm tính, nhưng khi được hỏi về nghề dệt thổ cẩm, mắt nghệ nhân Mai Thị Hợp sáng lên niềm vui, tự hào. Bà Hợp có thể ngồi cả ngày để nói với mọi người về niềm đam mê bất tận của mình với thổ cẩm. Năm lên 10 tuổi, bà Hợp đã bị cuốn hút bởi những sợi chỉ giăng ngang dọc, tiếng lách cách của khung cửi mỗi khi mẹ dệt vải.

Dù đã bước qua tuổi 60 nhưng nghệ nhân Mai Thị Hợp vẫn còn đam mê với nghề dệt thổ cẩm

Nhìn mãi thành quen, dần dần bà biết cách xếp khung cửi, bày chỉ, rồi bắt đầu dệt các sản phẩm đơn giản. Sau nhiều năm mày mò, năm 15 tuổi, lần đầu bà Hợp tự dệt được một tấm thổ cẩm hoàn chỉnh. Sản phẩm đầu tay được mẹ và bà ngoại bà khen, bà tự nhủ phải tiếp tục học hỏi, bồi đắp tình yêu nghề, để nghề truyền thống không bị mai một. Chỉ với khung dệt đơn sơ và đôi bàn chân làm điểm tựa, thông qua đôi bàn tay linh hoạt, ở tuổi ngoài 60 bà Hợp vẫn cho thấy sự khéo léo đến tuyệt vời.

Theo phong tục của người Tà Ôi, mỗi dịp cưới hỏi, nhà gái bắt buộc phải trao 1-2 tấm thổ cẩm cho con gái trước khi về nhà trai. Tín vật này thường được đính rất nhiều cườm, bởi người xưa quan niệm, tấm vải càng đính nhiều cườm thì được xem là gia đình càng có điều kiện, cha mẹ có nhiều của để dành. Thổ cẩm được xem là “của hồi môn” mà người mẹ trao cho con gái. Bà Hợp cũng không ngoại lệ.

Nhớ lại chuyện xưa, bà mở tủ lấy cho tôi xem tấm zèng, rồi hồ hởi: “Ngày xưa mà có được tấm zèng làm của hồi môn là quý lắm, giá trị một tấm zèng thời ấy bằng cả một con trâu, con bò. Khi được mẹ trao, tôi đã đem thờ trước ông bà tổ tiên và hứa sẽ giữ trọn đời bên mình…”.

Đến nay đã hơn 40 năm nghề dệt thổ cẩm vận vào đời bà Hợp. Bà mang theo cả khung dệt về nhà chồng. Hằng ngày, sau những giờ lao động nhọc nhằn nơi ruộng rẫy, bà lại làm bạn với khung dệt. Sản phẩm làm ra vừa để dùng may mặc trong nhà, vừa để bán cho bà con Cơ Tu hay Pa Cô xung quanh.

Đưa thổ cẩm A Lưới ra thế giới

Ở A Lưới có 3 nhóm dân tộc, mỗi nhóm có một “gu” thẩm mỹ riêng về thổ cẩm. Mấy mươi năm làm nghề, mua bán và trao đổi khắp vùng, bà Hợp hiểu rõ người Pa Cô thích màu đỏ, người Cơ Tu ưa hoa văn nhỏ, còn bà con Tà Ôi lại thích sự cầu kỳ và phức tạp. Cái khó của người thợ là phải có ý tưởng để lên được những hoa văn đẹp, màu sắc nổi bật và hợp với thị hiếu của mỗi vùng.

Bà Hợp bộc bạch, với bàn tay khéo léo của người thợ, khung cửi đơn sơ có thể dệt trên 10 loại zèng khác nhau với các tên gọi Aratang, Atoang, Pahiêng, Vivat… Mỗi loại đều có đặc điểm khác nhau. Nếu như Aratang hấp dẫn bởi hình ảnh đầy hình tượng của những viên cườm nhỏ xíu được xâu vào sợi vải trong quá trình dệt, thì Vivat giản dị với hình dáng của những ngọn núi trùng điệp ẩn hiện trong từng sợi chỉ.

Những tấm zèng của người Tà Ôi mang vẻ đẹp hoang sơ của núi rừng với khoảng 76 loại hoa văn khác nhau, mô phỏng những con suối dốc cao, cây cỏ, chim muông, đồ vật, con người, những ngôi sao trên bầu trời cùng với các hình tam giác, hình thoi và hình đường thẳng mang văn hóa tâm linh, khao khát về sự giao hòa giữa trời đất và con người.

Những tấm thổ cẩm của đồng bào Tà Ôi luôn có mặt trong những nghi lễ ở địa phương

Người Tà Ôi có nghề dệt thổ cẩm truyền thống đặc sắc, nhưng cuộc sống vẫn túng thiếu, khó khăn. Cái khó nằm ở “đầu ra” và tư duy của người thợ. Từng có lúc nghề dệt zèng đứng trước nguy cơ mai một. Trước thực trạng này, chính quyền địa phương và các nghệ nhân đã nỗ lực tìm cách phục dựng. Nhiều đề án, chương trình được triển khai góp phần hồi sinh mạnh mẽ nghề dệt zèng nơi miền biên cương A Lưới.

Bà Hợp đau đáu, phải tập hợp những người có tay nghề cao, sau đó dạy nghề cho những người chưa biết. Rồi cơ duyên đã đến khi bà và một người bạn là Hồ Thị Nhàn trong lúc đang tìm cách thì tổ chức NAV (Na Uy) xuất hiện với những lớp tập huấn về zèng vào năm 1995. Sau tập huấn, năm 2012 bà Hợp mạnh dạn thành lập Hợp tác xã (HTX) Thổ cẩm xanh Azakooh - một trong những cơ sở dệt zèng ra đời sớm nhất tại A Lưới. Bây giờ, các sản phẩm zèng của HTX ngoài bán cho thị trường truyền thống ở miền núi của TP Huế, các tỉnh lân cận, còn xuất khẩu ra nước ngoài theo đơn đặt hàng.

Không chỉ tạo việc làm, nâng cao tay nghề cho chị em đồng bào, nghệ nhân Mai Thị Hợp còn sáng tạo nhiều mẫu mã và họa tiết mới để hướng dẫn chị em cùng làm. “Trước kia, người Tà Ôi thường trồng bông để kéo sợi làm chất liệu thổ cẩm, nhưng ngày nay thị trường đã có sẵn, vấn đề là phải biết chọn lọc kỹ, rồi qua nhiều công đoạn gia công để có được sợi bông săn chắc” - bà Hợp chia sẻ.

Năm 2015, thổ cẩm của đồng bào Tà Ôi có cơ hội được trình diễn tại trung tâm hội nghị quốc tế Fukuoka, Nhật Bản và nghệ nhân Mai Thị Hợp chính là người đại diện tham gia trình diễn nghề. Tiếp đến là những chuyến đi “khoe” nghề ở châu Âu, Thái Lan… Người Nhật Bản đặc biệt yêu thích sản phẩm zèng bởi sự gần gũi với môi trường. Người Pháp thích bộ đồ thổ cẩm có tông màu đỏ và hoa văn hoa sim rất đặc trưng do chính nghệ nhân Mai Thị Hợp thiết kế, được dệt thủ công.

Khách quốc tế khi được tận mắt chứng kiến đều vô cùng ngưỡng mộ kỹ thuật đánh cườm 2 mặt ở sản phẩm thổ cẩm của người Tà Ôi. Ðến nay, sản phẩm zèng A Lưới được nhiều du khách trong nước và quốc tế biết đến và rất yêu thích.

Hiện tại, miền sơn cước A Lưới có gần chục cơ sở dệt thổ cẩm, đó là tín hiệu vui, nhưng để giữ được nghề, giữ được bản sắc và sống được với nghề là điều không hề dễ dàng. Nghệ nhân Mai Thị Hợp chia sẻ: “Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận nghề dệt zèng của đồng bào Tà Ôi là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Ðể gìn giữ, bảo tồn và phát triển, dệt zèng cần phải sống được trong bối cảnh đầy thách thức. Lớp trẻ cần được truyền dạy kỹ thuật dệt zèng để thắp lửa tình yêu với nghề truyền thống của dân tộc mình, biết trân quý nghề, đồng thời bảo tồn và làm giàu từ di sản mà ông cha để lại”.

Do tuổi cao, những năm gần đây bà Hợp đã giao cho chị Blup Thị Hà (sinh năm 1992, tốt nghiệp Trường đại học Sư phạm Huế) làm Giám đốc HTX Thổ cẩm xanh Azakooh với nhiệm vụ đa dạng hóa sản phẩm, mở rộng các kênh bán hàng nhằm tìm thêm thị trường tiêu thụ sản phẩm. Chị Blup Thị Hà cho biết, sau hơn 10 năm đi vào hoạt động, hiện nay số lượng thành viên HTX đã lên đến 120 người, toàn bộ là phụ nữ, trong đó có hơn 50 thành viên hoạt động tích cực.

Cùng với những trang phục truyền thống, hiện nay HTX cũng đã sáng tạo hơn 30 sản phẩm lưu niệm từ zèng như túi xách, giày dép, kẹp, cài tóc, khuyên tai, ví… với mức giá chỉ từ 50.000-500.000 đồng, giúp mọi người dễ dàng mua làm quà tặng người thân, bạn bè. “Tôi đã trực tiếp tham khảo ý kiến của khách hàng khi tham gia triển lãm tại các hội chợ, để từ đó tìm ra hướng đi mới cho zèng. Trong thời gian tới, tôi cũng sẽ tìm hiểu, học hỏi thêm những kinh nghiệm về bán hàng online, trên các sàn thương mại điện tử… để zèng ngày càng vươn xa, được nhiều công chúng đón nhận” - chị Hà chia sẻ.

Thuận Hóa