Học từ cộng đồng, học để sống xanh

Ở cửa biển Sa Huỳnh (tỉnh Quảng Ngãi), có một giờ học khiến tôi nhớ mãi: không bảng, không phấn, chỉ có cánh đồng muối mênh mông và bác diêm dân giảng giải cách đầm nền, kéo nước, phơi muối. Ở xã Hòa Bắc (huyện Hòa Vang trước đây), TP Đà Nẵng, tiết học về hạt gạo diễn ra trên ruộng lúa và nhà máy xay xát lúa. Học trò ở những lớp học đặc biệt ấy là du khách đến từ thành phố, bao gồm trẻ em, thanh niên, người già.

Ở các làng làm du lịch học tập cộng đồng, người dân là lực lượng truyền đạt tri thức sống. Phía sau những bài học đơn sơ ấy là cả một hệ giá trị gắn liền với môi trường, văn hóa, lịch sử, giúp du khách không chỉ hiểu cách làm mà còn khơi gợi trong họ tình yêu với làng quê và nghề truyền thống.

Người thầy là những cụ già còn nhớ từng tích xưa, những người dân thuộc lòng dòng chảy con sông, những nghệ nhân biết cách đan chiếc giỏ đẹp từ cật lá dừa. Học trò là học sinh, sinh viên, nhóm bạn trẻ mê khám phá và cả những người có tuổi muốn hiểu sâu hơn về vùng đất mà mình đang trải nghiệm.

Trong mô hình du lịch học tập cộng đồng, từ chỗ là người phục vụ, người dân trở thành người dẫn chuyện, người truyền cảm hứng. Ở chiều ngược lại, các nhóm sinh viên cũng mang một làn gió mới về cho cộng đồng, như thiết kế lại không gian làng, phổ biến mô hình canh tác mới, tập huấn cách thuyết minh, quảng bá du lịch cho làng.

Thành công của những mô hình du lịch học tập cộng đồng đã chứng minh rằng, đây là một hướng làm du lịch nghiêm túc, dài hơi. Đáng tiếc là ở một số nơi, mô hình này bị hiểu nhầm thành một hoạt động trải nghiệm ngắn hạn, làm lấy lệ. Khi cộng đồng không thực sự làm chủ, không được học hỏi lẫn nhau, không có sinh kế bền vững thì mô hình gọi là “học tập” ấy khó lòng được duy trì hay phát triển. Để mô hình này “sống” được, cần sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền, nhà trường và cộng đồng. Hơn hết, cần tin vào người dân.

Sự đa dạng sinh học trên toàn cầu đang bị suy thoái nhanh chưa từng có. Việt Nam cũng không ngoại lệ: rừng mất dần, biển bạc màu, sông ngòi ô nhiễm, nhiều cộng đồng mất kết nối với môi trường sống từng nuôi dưỡng họ qua bao thế hệ. Trong bối cảnh ấy, du lịch học tập cộng đồng không chỉ là một mô hình kinh tế - xã hội mà còn là một công cụ giáo dục sinh thái sâu sắc.

Khi trẻ em được tự tay phân loại rác, học cách ươm cây, hiểu vòng đời của một cánh rừng; khi người lớn trải nghiệm làm muối, làm nông, làm nghề truyền thống gắn với môi trường thì nhận thức về thiên nhiên trở thành trải nghiệm cảm xúc gắn liền với hành động. Chính từ nhận thức ấy, họ dần thay đổi hành vi. Nói cách khác, đây là một mô hình “học để sống xanh”, nơi bài học không nằm trong sách mà trong rừng, ngoài đồng, giữa làng quê, bên dòng sông đang thở. Những nơi làm tốt mô hình du lịch học tập cộng đồng đang âm thầm vun bồi cho một tương lai sinh thái bền vững bắt đầu từ giáo dục, lan ra cộng đồng, thấm vào chính sách.

Du lịch chỉ để thư giãn, tiêu tiền, ăn ngon là cách nhìn cũ. Hiện nay, điều mà du khách thực sự cần là sự trải nghiệm có chiều sâu: được chạm vào văn hóa, vào con người, vào tinh thần sống. Một hành trình học tập cộng đồng đúng nghĩa phải được thiết kế dựa trên giá trị cốt lõi của cộng đồng. Người học và người dạy có thể hoán đổi vai trò, bởi trong cộng đồng, tri thức là đa chiều và mở rộng.

Du lịch học tập cộng đồng là mô hình vừa hiện đại, vừa truyền thống. Mỗi làng quê trở thành lớp học, mỗi người dân trở thành người thầy, mỗi hành trình không chỉ để thỏa mãn mà còn để lắng nghe, học hỏi và thấu cảm. Ở đó, mỗi chuyến du lịch đều gieo một hạt giống nhận thức trong lòng học sinh, người lớn, nhà trường, cộng đồng, doanh nghiệp và cả những nhà làm chính sách. Nếu được chăm chút đúng cách, những hạt giống ấy có thể lớn lên thành những thay đổi đẹp đẽ.

Minh Tuệ