Làm sao để nâng vị thế phụ nữ Việt trong khoa học? - Bài cuối: Xây hệ sinh thái bao trùm để phụ nữ là chủ thể sáng tạo

Trao đổi với phóng viên Báo Phụ nữ TPHCM, ông Lâm Đình Thắng - Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ TPHCM - khẳng định, đổi mới sáng tạo chỉ có thể thành công khi mọi tài năng - bất kể giới tính - đều được trao cơ hội công bằng. TPHCM đang xây dựng một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo bao trùm, nơi phụ nữ được đồng hành, dẫn dắt và tỏa sáng.

Phóng viên: Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị xác định phát triển khoa học, công nghệ (KH-CN) và đổi mới sáng tạo là 1 trong 3 đột phá chiến lược, trong đó nhấn mạnh phát triển đội ngũ nhân lực chất lượng cao, cơ cấu đồng bộ. Theo ông, việc nâng cao vai trò và vị thế của phụ nữ trong khoa học có phải là một phần không thể thiếu trong chiến lược này?

Ông Lâm Đình Thắng: Chúng tôi hoàn toàn đồng thuận với ý kiến này. Việc nâng cao vai trò và vị thế của phụ nữ trong khoa học là một phần không thể tách rời trong chiến lược phát triển KH-CN và đổi mới sáng tạo.

ông Lâm Đình Thắng - Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ TPHCM

Tại TPHCM, năm 2024, lực lượng nữ trí thức tham gia hoạt động KH-CN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số chiếm khoảng 49,9% tổng nhân lực nghiên cứu - phát triển. Tuy nhiên, mức độ tham gia của nữ giới ở các vị trí lãnh đạo và ra quyết sách còn hạn chế. Chỉ khoảng 30 - 32% nữ chủ trì nhiệm vụ KH-CN cấp thành phố hoặc giữ vị trí lãnh đạo, trong đó các ngành khoa học tự nhiên và kỹ thuật chỉ 15 - 18%. Tỉ lệ nữ trong Hội đồng KH-CN tại TPHCM chỉ đạt 25 - 28%.

Trước thực trạng này, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã chỉ đạo giao Bộ KH-CN quan tâm, hỗ trợ và đặt hàng các nhiệm vụ phù hợp để Hội Nữ trí thức Việt Nam và các nữ khoa học Việt Nam tham gia nghiên cứu, đóng góp. Hội thảo khoa học quốc gia do Hội Nữ trí thức TPHCM tổ chức tháng 7/2025 đã cho thấy một bức tranh sinh động: phụ nữ không chỉ góp sức mà còn là chủ thể kiến tạo tri thức, tiên phong trong chuyển đổi số, công nghệ xanh, giáo dục STEM và quảng bá giá trị văn hóa Việt Nam ra thế giới qua nền tảng số.

Tôi tin rằng, phát triển đội ngũ khoa học phải đảm bảo không chỉ về số lượng mà cả chất lượng, tính đại diện và khả năng phát triển bền vững.

* Trong lộ trình hoàn thiện cơ chế, chính sách KH-CN như tinh thần Nghị quyết 57 đặt ra, TPHCM có định hướng lồng ghép yếu tố giới, khắc phục tình trạng nữ giới bị thiệt thòi trong các tiêu chí đánh giá, xét chọn đề tài, bổ nhiệm không, thưa ông?

- Thực tế hiện nay, hệ thống tiêu chí đánh giá - xét chọn - thi đua trong lĩnh vực KH-CN vẫn đang áp dụng chung cho mọi đối tượng mà chưa tính nhiều đến những đặc thù về giới hoặc bối cảnh xã hội. Điều này vô hình trung tạo bất lợi cho nhiều nhà khoa học nữ, nhất là những người bị gián đoạn sự nghiệp vì sinh nở, chăm con nhỏ hoặc đảm nhận trách nhiệm gia đình.

Sắp tới, TPHCM sẽ nghiên cứu và đề xuất các giải pháp lồng ghép yếu tố giới vào chính sách KH-CN địa phương. Chẳng hạn, điều chỉnh tiêu chí đánh giá nhiệm vụ KH-CN theo hướng công bằng giới: Bổ sung cơ chế cộng điểm ưu tiên hợp lý cho các nhà khoa học nữ có hồ sơ gián đoạn chính đáng; gia hạn thời gian thực hiện đề tài, dự án cho các chủ nhiệm nữ đang nuôi con nhỏ hoặc có hoàn cảnh gia đình đặc biệt.

Chúng tôi sẽ xem xét đưa chỉ tiêu nữ chủ nhiệm đề tài vào bộ tiêu chí đánh giá hiệu quả các chương trình KH-CN trọng điểm, nhằm khuyến khích các tổ chức, viện nghiên cứu, trường đại học chủ động phát hiện, đề cử và trao cơ hội phát triển cho nữ trí thức. Thành phố cũng sẽ rà soát chính sách hiện hành về bình đẳng giới trong KH-CN và xây dựng các cơ chế hỗ trợ cho nữ trí thức.

Phó giáo sư, tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Hoài (bìa trái) - giảng viên Trường đại học Quốc tế (Đại học Quốc gia TPHCM) - hướng dẫn nhóm sinh viên ngành công nghệ sinh học làm nghiên cứu - Ảnh: Nguyễn Loan

Chúng tôi quan niệm rằng lồng ghép yếu tố giới không phải là ưu tiên đặc quyền cho nữ giới, mà là công cụ xây dựng chính sách khoa học công bằng hơn, phản ánh đúng những khác biệt sinh học, vai trò xã hội và rào cản đặc thù mà phụ nữ phải vượt qua.

* Nghị quyết 57 cũng yêu cầu đổi mới mạnh mẽ về cơ chế tài chính và đầu tư cho khoa học. TPHCM có thể tiên phong trong việc xây dựng quỹ nghiên cứu dành riêng cho nhà khoa học nữ, hay các mô hình “ươm tạo” tài năng nữ không, thưa ông?

- Đây là một ý tưởng có tính tư duy mở, mới và hay. Thành phố đang rà soát, tổ chức lại các đơn vị sự nghiệp KH-CN, trong đó có quỹ phát triển KH-CN; cũng như đang xây dựng các chính sách mới về phát triển KH-CN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Trong quá trình này, chúng tôi sẽ tiếp thu, nghiên cứu các nội dung liên quan đến ý tưởng trên. Có thể hình thành các mô hình mới hoặc mở rộng tiêu chí, đối tượng đối với các mô hình đã có. Dù là hình thức nào cũng phải đặt tính hiệu quả lên hàng đầu, thực sự tạo điều kiện cho nữ giới được phát huy trí tuệ, tài năng, tâm huyết để nghiên cứu và hoạt động KH-CN.

* Thực tế vẫn còn phổ biến hình ảnh phụ nữ làm khoa học gắn với hy sinh, kiên trì, hơn là sáng tạo, đột phá. Theo ông, truyền thông và hệ thống giáo dục cần thay đổi cách kể câu chuyện về nhà khoa học nữ như thế nào để tạo cảm hứng cho thế hệ mới?

- Đây là vấn đề văn hóa - xã hội rất quan trọng nhưng thường bị xem nhẹ. Khi hình ảnh phụ nữ làm khoa học chỉ gắn với “kiên cường vượt khó” hay “âm thầm hy sinh”, chúng ta vô tình khắc sâu định kiến rằng khoa học chỉ dành cho những người chịu đựng giỏi, thay vì là lĩnh vực của sáng tạo, phát kiến và tinh thần tiên phong - nơi phụ nữ hoàn toàn có thể tỏa sáng.

Theo tôi, truyền thông và giáo dục cần thay đổi cách kể câu chuyện theo 3 hướng:

Một là từ “nghị lực” sang “năng lực”: Không chỉ tôn vinh sự hy sinh, mà cần làm nổi bật thành tựu, sáng kiến và tác động xã hội của nữ trí thức, xem họ là người kiến tạo chứ không chỉ là người bù đắp.

Hai là từ “cá biệt” sang “phổ quát”: Thay vì vài tấm gương hiếm hoi, hãy phản ánh sự hiện diện đa dạng và rộng khắp của phụ nữ trong toàn bộ hệ sinh thái khoa học. Điều này giúp các em gái và phụ nữ trẻ thấy rõ: làm khoa học là khả thi, gần gũi và có nhiều con đường khác nhau để bước vào.

Ba là từ “người đơn độc” sang “người đồng hành đổi mới”: Khắc họa phụ nữ trong vai trò lãnh đạo nhóm nghiên cứu, đồng sáng lập startup hay thúc đẩy hợp tác đa ngành, nhấn mạnh tinh thần cộng tác và tác động tích cực.

Tại TPHCM, cần tổ chức nhiều hơn chuỗi tọa đàm truyền cảm hứng, xây dựng chuyên trang báo chí về phụ nữ làm khoa học thế hệ mới, đồng thời lồng ghép chủ đề này vào giáo dục STEM ở cấp THCS-THPT. Khi thay đổi cách kể, chúng ta cũng thay đổi được cách xã hội, gia đình và chính các em nữ sinh nhìn nhận về con đường khoa học.

* Xin cảm ơn ông.

Minh Linh (thực hiện)